Hadis, Sünnet Müdafaası

Yazıya ek olarak, ‘Te’vilu Muhtelifu’l-Hadis’, ‘Ehl-i Sünnet’, ‘Modenist, tarihselciler’, ‘Mezhepler’ adlı yazılarımızı da tavsiye ederiz.

(Bu yazımızın amacı, hadis ilmi hakkında bilgi vermek değil, hadis ve sünnetin önemi, değeri, delil olması konularına açıklık getirmek ve gerek oryantalist ve gerekse, ne yazık ki, hadisi önemsemeyen modernist Müslümanlara cevap vermektir. Hadis ilmi, bu kısa yazı içine sığmayacak kadar (Hadis terimlerinden usül ve tarihine dek) geniş bir içeriğe sahiptir.)

Bazı hadis terimleri
Ravi: Hadisi rivayet eden.
Senet/İsnad: Ravilerin adlarının yazılı olduğu isim zinciri.
Tarik: Yol, hadis isnadının diğer adı.
Muttasıl: Senedi kesintisiz olan hadis.
Sahih: Ravisi adil ve ezberi kuvvetli, senedi kesintisiz, metninde sorun olmayan hadis.
Sıhhat: Hadisin sağlamlığı, sahihliğini ifade eden kelime.
Sika: Güvenilir ravi.
Zabt: Ezberlediği hadisi unutma sorunu olmayan, ezberi kuvvetli ravi.
Adalet: Haramdan kaçınıp, helalleri yapan adil ravi.
Münekkid: Hadis ilminde derin ilmi bulunan hadis alimi.
Cerh: Araştırma sonunda ravide eksik, hata bulunması.
Ta’dil: Araştırma sonunda ravinin güvenilirliğinin pekiştirilmesi.
İhticac/Huccet: Delillendirme/Delil kabul edilen seçkin alim.
Tabakat: Tabakalar. Hadis alimlerinin hayatlarının anlatıldığı kitaplar.
Rical: Hadis rivayet etmekle meşgul olan insanlar.
Sahabe: Peygamberimizin sohbetinde bulunan. Çoğulu; Sahabi/ashab.
Tabiin: Sahabeyi görenler.
Merfu hadis: Hz. Resul’den gelen hadis.
Mevkuf hadis: Sahabeden gelen hadis.
Maktu hadis: Tabiinden veya tebeu’t-tabiinden gelen hadis.
Mürsel hadis: Tabiinden, sahabe atlanarak Hz Muhammed’e izafe edilen hadis.
Mudal hadis: Senette en az iki ravisi düşen hadis.
Müdelles hadis: Senetteki eksiği gizlenen, ravinin işitmediği halde hocasında aktardığı hadis.
Musannef: Sınıflandırılmış, tasnifi yapılmış hadislerin olduğu eser.
Muvatta: İçerisinde ahkam hadislerinin toplandığı eser.
Sünen: Sünnetin çoğuludur, sünnetle alakalı eserler.

Özet

Hadis Efendimizin sözleridir. Sünnet ise daha çok uygulamalarını ama aynı zamanda sözlerini ve onaylarını da kapsayan genel bir terimdir. Sünnet ve hadise genelde üç çeşit yaklaşımdan bahsedilebilir:

Hadis ve sünneti reddedenler: Kur’aniyyun kökenli bu akım oryantalistlerin etkisi ile ilk önce Hindistan’da ortaya çıkmıştır.

Sünneti kabul edip, hadisi reddedenler: İşlerine gelen, akıllarına ve yorumlarına uyan hadisleri eserlerine almakla paradoksa düşen bu grubun en büyük yanlışı; eleştirdikleri hadislerin büyük çoğunluğunun zaten hadisi savunanlarca da kabul edilmediğini bilmemeleri, bu tür hadislerin ya tevil/yorum ile  ya da başka hadislerle karşılaştırılarak reddedildiğini veya hadisin anlamının müsbet bir zemine çekildiğini kavrayamamalarıdır. Zaten bu nedenle “Muhtelifu’l-Hadis ilmi, Mevzu, zayıf, mudal, mürsel, munkatı, cerh, ta’dil, rical, tabakat” gibi ilim dalları, metot ve kavramlar ortaya çıkmıştır.

Sünnet ve hadisi kabul edenler: Bu görüşü savunmakla beraber, bu sistemi savunanların da
-şahsi kanaatimize göre- en büyük yanlışı, hadisin Kur’an’ı nesh edebileceği görüşünü savunmalarıdır ki, bu durum haklı olarak muhataplarımızca da eleştirilmektedir.

“Ey iman edenler! Allah’a itaat edin ve Peygambere itaat edin ve sizden olan emir sahiplerine de. Eğer Allah’a ve ahiret gününe iman ediyorsanız, aranızda herhangi bir konuda ihtilafa düşerseniz, onu Allah’a ve elçisine götürün. Böyle davranmanız daha iyidir ve sonuç itibariyle daha güzeldir.” (Nisa, 59) Ayette geçen “İtaat” kelimesinin Allah için olduğu gibi, Hz. Peygamber için de ‘ayrıca’ zikredilmesi, Efendimizin  Kur’an’ın dışındaki emir ve yasaklarına da itaat etmemiz gereğine işaret etmektedir. “Sizden olan emir sahiplerine de” ifadesinde görüldüğü üzere, emir sahipleri için ayrıca bir “itaat kelimesinin kullanılmaması”, aksine cümle içerisinde (atıf yoluyla) Allah ve Resulüne karşı yapılması, istenen itaate tabi kılınarak ifade edilmesi, emirlere/idarecilere yapılacak itaatin mutlak/kesin olmayıp, “Allah’ın kitabı ve elçisinin sünnetine uyma şartına bağlı olduğunu” göstermek içindir. (İmam Şafii, er-Risale, s. 79-80)

Hadislerin yazılımına ilk başlarda, Kur’an ile karışır endişesi ile izin verilmemiş ise de daha sonra bu sorun ortadan kalkınca yazıma izin verilmiştir. (Prof A. Demircan, Oryantalistlerin siyere yaklaşımı, s. 108) Dolayısı ile hadislerin yazılımına daha Peygamberimiz hayatta iken başlanmıştır. (Hamidullah, İslam Peygamberi, I/9) Peygamber dönemindeki yazılı malzemelerden bazıları şunlardır: Abdullah b. Amr b. As, Hz. Ali ve Hz. Enes’in yazılı metin haline getirdiği hadisler. Sadece Amr b. As’ın ‘Sahifetu’s-sadıka’ adlı mecmuasında 1000 civarında hadis mevcuttu. Hicretten sonra yapılan nüfus sayımı, anlaşmalar, ahidnameler, komşu devletlere gönderilen mektuplar da yazıya geçirilmiştir. (Prof A. Demircan, Oryantalistlerin siyere yaklaşımı, s. 109) Yani, İslam tarihinin ilk dönemine ait kaynaklar sahabe hayatta iken yazılı olarak kayda geçirilmiş (Sad, Tabakat, I/70, 331; Zürkani, Şerhül alel mevahibil-ledünniye, III/354) ve “tedvin (hadislerin yazılım) dönemi ile de hadisler, terdip, düzen ve belirli kaideler çerçevesinde kitaplaştırılmıştır.” (Prof A. Demircan, Oryantalistlerin siyere yaklaşımı, s. 108) 

“İlahi yasanın (teşri) kaynağı, Allah’ın Kur’an’daki sözleri ve Peygamberin sünnetleridir. Müslümanlar bu iki kaynağa bağlı kaldıkları müddetçe itibar ve güçlerini korumuşlar, uzaklaştıkça zaafiyet yaşamış, siyasi alanda çökmüş, sömürülmeye başlanmışlardır. Batılı emperyalistler önce Kur’an’a değil, Hz. Peygamberin sünnetine savaş açmışlardır. Önceleri sünnetin bir kısmını inkarla başladıkları çalışmalarında, sonunda tüm sünneti inkara ulaşmışlardır. Bunu iki yolla yapmışlardır: İçeriden Batı zihniyeti ile yetişmiş olan Müslüman aydınlar ve dışarıdaki oryantalistlerle.” (Mehmet Emin Özafşar, Oryantalist Yaklaşıma İtirazlar, s. 37-38)

İtiraf etmeliyim ki, ben ilahiyatta okurken ilk zamanlarımda yukarıdaki yaklaşımı abartılı bulurdum. Ama oryantalizm üzerine yaklaşık 15 senelik okumalarım beni de aynı noktaya getirmişti! Üzücü olan ise, oryantalistler ile modernist Müslümanların hadise bakışının ne yazık ki aynı olmasıdır!

Meşhur oryantalistlerden Hollandalı Snouck Hurgronje, ‘Mekke’ isimli iki ciltlik kitabında şunları yazmaktadır: “İslam coğrafyasının farklı kesimlerinden buraya gelen Müslümanlar arasında, çarpıcı bir davranış birlikteliği var. Dilleri, renkleri, kültürleri farklı Müslümanlar; sokakta karşılaştıklarında birbirlerini selamlıyorlar. Selam veren hep aynı cümleyi söylüyor, selam alan da cevabi bir cümle söylüyor ve fakat bu cümleler hiç değişmiyor. İbadethanelerine sağ ayakla girip, sol ayakla çıkmaya dikkat ediyorlar. Yemeğe oturduklarında bir kelime söylüyor, sağ elleriyle yemek yiyor, sofradan kalkarken başka bir kelime söylüyorlar. Bunlar da hiç değişmiyor. Fakat dikkat edilmesi gereken nokta şu ki; bunların hiçbirisi Kur’an’da yazmıyor. Benim tespitime göre bu, onların Peygamberlerinin geleneğidir.” (Mehmet Görmez, Klasik Oryantalizmi hadis araştırmalarına sevk eden temel faktörler üzerine, İslamiyat, Mart, 2000) Yahudi kökenli Ukraynalı mühtedi Muhammed Esed de benzer bir konuya değinmektedir: “Sünnet, İslam binasını tutan çelik iskelettir. Aynı zamanda hem sünnete uymamız hem de Batının hayat tarzına ayak uydurmamız mümkün değildir. Sünnet, Batı medeniyetinin dayandığı fikri temellere açıktan açığa karşıdır.” (Muhammed Esed, Yolların ayrılış noktasında İslam, s. 89, 98) Oryantalist Johann W. Fück sünnet hakkında, ‘Her defasında İslam’ın gerçek özünü yabancı tesirler kaplamaya yüz tuttuğunda, sünnet bu yabancılaşmaya karşı yapılan savaşın parolası olmuştur.’ (J. Fück, Die originalitat des arabischen propheten, s. 152) diyerek sünnetin önemini içimizdeki modernistlerden daha iyi anladığını göstermektedir.

“Tarihi tenkit yöntemi, “Olayın geçtiği zamana gidip müellifin zihnindeki amacı ortaya çıkarma gayretidir. Elçinin kastettiği anlam yakalanmaya çalışılır. Bundan sonra eleştiri/tenkit başlar.” (Sarıçam, Erşahin, Özdemir, İngiliz ve Alman Oryantalistlerin Hz. Muhammed Tasavvuru, s. 107) Oryantalistler, İncil’e uyguladıkları bu metodu hadislere de uygulamak istemişlerdir. “Batılı akademisyenler ‘tarihsel eleştiri’yi hadis literatürüne de uygulamaya çalışmışlar ve onda şüphe uyandırmaktan zevk almışlardır.” (Gai Eaton, İslam ve İnsanlığın Kaderi, s. 319) “Golziher’in hadis konusundaki görüşlerini Schacht geliştirmiş ve hukukla ilgili hadislerin de uydurma olduğunu ileri sürmüş, Juynboll ise bu anlayışı devam ettirmiştir.” (Mehmet Emin Özafşar, Oryantalist Yaklaşıma İtirazlar, s. 31) “Uydurma hadisleri vesile yapan oryantalistler, bunları kullanarak Hazreti Peygambere ait sahih hadisler üzerinde şüphe uyandırmaya çalışmışlardır.” (Mustafa Sıbai, Oryantalizm ve oryantalistler, s. 48) Onlardan etkilenen kesim yüzünden de, günümüzde “Her şeyi Batılı gözle veya Batı ölçüleriyle görmek hevesine düştük. Batı’yı taklit etmekle her şeyin düzeleceğimizi zannettik. Sonunda, Kur’an-ı Kerim’e, hadislere bile farklı gözle gözle bakmaya başladık.” (Mustafa Sıbai, s. 11, 14) Amerikalı ünlü misyoner Samuel Zwemer, “Bir Müslümana ‘dinini bırak’ dersen onun İslam’ı bırakması asla mümkün değildir. ‘Sizin dininiz olan İslamiyet mücevher yüklü çok kıymetli gemiye benziyor ama bu geminin yükü çok ağır geminin karşıya batmadan geçebilmesi için bu yüklerin bir bölümünü denize atmamız gerekir.’ demeliyiz. Böylece mübahlar’dan müstehap’lardan sünnetlerden başlayarak vaciplere farzlara gelinceye kadar onlara geminin bütün yüklerini boşalttırmalıyız. Böylece gemi karşıya geçse de boş geçmelidir.” (Dr. Ahmet Üçar, Sultan, güç ve hassasiyet, s. 110) demektedir.

“Hadislerin oryantalistlerin iddia ettiği gibi ortaya çıkışları 2. ve 3. asırda olmamıştır. Hadis senetleri Peygamberimizde hemen sonra ortaya çıkmıştır. Ayrıca hadis uydurmaya karşı alınan ilmi tedbirler ve hadis alimlerinin hadise verdiği önem, oryantalist iddiaları geçersiz kılmaktadır.” (Mehmet Emin Özafşar, Oryantalist Yaklaşıma İtirazlar, s. 50-80) Aksine, İslam düşmanı Voltaire’in de itiraf ettiği gibi, “Dünyada, Muhammed’in ki kadar ayrıntılı şekilde hayatı yazılan başka hiç kimse yoktur.” (Voltaire, Türkler, Müslümanlar ve Ötekiler, s. 6) “Allah  Resulünün hayatı ‘tarihte hiç kimseye nasip olmayacak bir şekilde’ (M. Hamidullah, İslam Peygamberi, I/8) bütün yönleri ile kayıt altına alınmış, hatta ‘bir olay karşısında suskunluğuna varıncaya kadar’ tespit edilmiştir.” (Prof. Dr. Ahmet Önkal, Çağdaş çalışmalar ve oryantalistlerin siyere yaklaşımı, s. 120)  Muhammed Gazali de, ‘Tarih, Müslümanlar kadar Peygamberlerinin eserlerini toplayan, araştıran ve inceleyen ve onlarla hassas ilmi kurallar koyan hiçbir topluluktan söz etmemiştir. Hadis senetleri ve rivayetlere yönelik hayret uyandıracak ölçüyü, dinlerin hiç birinde görmek mümkün değildir.’ (Gazali, Difa’u ani’l-Akide ve’ş-Şeriah Zıdde Metaini’l-Müsteşrikin, s. 78) demektedir. “İlk muhaddisler, özellikle Buhari ve Müslim, her hadisin sıhhatini süzgeçten geçirme hususunda insan kudretinin erişebileceği en ince titizliği göstermişlerdir. Öyle ki, bu inceleme Avrupa tarihçilerinin eski tarihin kaynaklarını incelerken başvura geldikleri inceleme tarzından çok daha güçlüdür.” (Muhammed Esed, Yolların ayrılış noktasında İslam, s. 94)

“İncil, Kur’an ile değil, Hz. Muhammed’in hadisleri ile kıyaslanabilir.” (Eaton, s. 142) John Bertin, Ocak 1998 tarihinde Münih’deki konferansta aynen şunları söylemektedir: “Bütün olumsuzluklarına rağmen, Müslümanların hadisleri vesikalandırma/delillendirme şansı, bizim kutsal kitabımızı vesikalandırma şansımızdan  daha fazladır.”

Hadislerin duyurulmasına Efendimiz önem vermiş ve bunu teşvik etmiştir. Veda haccında Peygamberimiz, ‘Burada bulunanlar bulunmayanlara bu bilgileri iletsin.’ (Buhari, İlim, 9,10,37; Müslim, Hac, s. 446) ve diğer bir hadisinde de, ‘Benden bir söz işitip iyi ezberleyen ve onu başkalarına aktaran kimselerin Allah yüzünü ağartsın.’ (Tirmizi, ilim, 7; İbni Hanbel, I/437) buyurmuşlardır. Medine’ye gelen heyetlere yurtlarına döndüklerinde hemşehrilerine hadislerle ilgili bilgileri öğretmelerini de emretmiştir. (Buhari, İlim, 25; İbni Sad, VII/29-30) Peygamberimiz kolay hatırlanması için önemli şeyleri 3 kere tekrar ederdi. (Buhari, ilim, 30) Enes der ki: ‘Yaklaşık 60 kişi Peygamberle otururduk. Peygamber hadis öğretirdi. O çıktığında biz aramızda o hadisi ezberlerdik.’ (Kadı Iyaz, el-Ilma, s. 142; Hatib, el-Cami li Ahlaki’r-Ravi, 43) Peygamberimizin ilim meclisinde bulunmayanlar da bulunanlardan ezberlerdi. (Hakim, Müstedrek, I/95) Hz. Ömer, el-Eşari, İbni Abbas, Zeyd b. Erkam hadis ezberlerdi. (Hatib, Fakih, 132a) Hz. Ömer Kur’an ve Peygamber’in sünnetlerinin öğretilmesi için valilere görev verirdi. (Hanbel, I/48) Sahabe hadisleri ya grup halinde ya da tek başlarına ezberlerdi. (Ebu Heyseme, İlim, 126,127; Darimi, Sünen, I/148,149) Bazı sahabelerin de Peygamberden hadis yazdıklarına dair belgeler de bulunmaktadır. (Muhammed Mustafa el-A’zami, İslam fıkhı ve sünnet, oryantalist Schacht’a reddiye, s. 136)

Hadisler önemlidir çünkü, “Hadis, Peygamberin davranışlarının rivayetidir. Sünnet ise bu rivayetlerden çıkarılan kurallardır. Yani hadis, sünnetin taşıyıcısı ve vasıtasıdır.” (Mehmet Emin Özafşar, Oryantalist Yaklaşıma İtirazlar, s. 85) “Peygamberin görevi Kur’an’da yer almayan ayrıntıları bildirmek ve uygulamaktır. Yani yüce Allah kitabını bir öğretmenle birlikte göndermiştir.” (Prof. Cafer Karadaş, Ateist ve deistlere cevap,  s. 44) “Peygamber, teorik taslağı pratikte uygulamıştır. Sünnet yaşanan İslam’dır.” (Ziyaüddin Serdar, İslam medeniyetinin geleceği, s. 23) “Kur’an’ı herkesten iyi anlayan ve ayetlerdeki Allah’ın kastettiği manayı en iyi bilen Allah Resulüdür. Peygamberimiz ayetleri açıklamış fiillerle uygulamasını göstermiştir. Hadisler, dini yaşantımızda rehberlik eden en önemli kaynaklardır. Peygamberimizin yönlendirmesine ihtiyacımız vardır. Hadisleri reddeden kimseler, Kur’an’ı anlamak için yine başka insanların yorum ve açıklamalarına başvurmaktadır. Bazen de insanlar hadisler yerine kendi anlayışlarını öne çıkarmaktadır. Bu da farklı ibadet ve din yorumlarına neden olmaktadır. Diğer semavi dinlerin bozulmasının en önemli sebebi, din adamı sınıfının insanları kendi görüşleri ile yönlendirmeleri olmuştur. Rabbimiz, Kur’an’ın çağlar boyunca anlaşılmasını, onun açıklama ve uygulamalarına bağlı (En’am, 89-90) kılmıştır.” (TDV, Komisyon, Soru ve Cevaplarla Niçin İnanıyorum? s. 83-85) 

Kur’an’dan sonra dinimizin ikinci kaynağı hadis ve sünnettir! Kur’an indikten 1400 sene sonra kalkıp Kur’an’ı yorumlama hakkını kendilerinde görenler, Allah ile direkt muhatap olan Efendimizin yorum (hadis) hakkına nedense itiraz etmektedir? Namaz kılmayıp namazı nasıl kılacağını Ehl-i Sünnete’ öğretmeye çalışan seküler kesimden ne farkı vardır bu yaklaşımın? Seküler kesim namazı Türkçe kılsın, mealciler de kendileri ayetleri tefsir etsin ama lütfen kimse Ehl-i Sünnet’e de akıl vermeye kalkmasın!

Zaten Hz. Muhammed’e bizzat Allah (cc) Kur’an’ı ‘açıklama görevi’ vermiştir. Bu açıklamaların günümüze ışık tutan boyutu da hadislerdir!

Bazı konularda Kur’an mufassal/ayrıntılı, sünnet müekkid/onaylayandır. Bazı meselelerde Kur’an mücmel/kapalı, sünnet mübeyyin/açıklayıcıdır. Birbirini iki yönlü tamamlarlar.

Hadis profesörü Prof. Yavuz Köktaş bu konuda şunları söylemektedir: “Allah Kur’an’da pek çok kıssa nakletmesine rağmen hadislerde neredeyse hiçbir kıssa anlatımı yoktur. Allah (cc), Kur’an’da miras taksimini en detayıyla anlatırken hadislerde nineye verilecek pay dışında hiçbir bilgi yoktur. Allah Azze ve Celle Kur’an’da namaza genel hatlarıyla değinirken sünnette namaz en detaylı bir şekilde ortaya konulmuştur. Allah (cc), Kur’an’da zekatla ile ilgili olarak sadece “zekat veriniz” buyururken hadislerde zekatın nereden ve nasıl verileceği en detaylı bir şekilde ortaya konmuştur.”

“Sana bu zikri (Kur’an’ı) indirdik ki, kendilerine indirileni insanlara ‘açıklayasın’, ta ki düşünüp öğüt alsınlar.” (Nahl, 44) “Sana kitabı, ancak ayrılığa düştükleri şeyleri onlara ‘açıklaman’ için ve iman eden bir topluma doğru yolu göstersin ve rah­met olsun diye indirdik.” (Nahl, 64) “Hak dini onlara ‘açıklasın’ diye, her Peygamberi Biz kendi kavminin lisanıyla gönderdik.” (İbrahim, 4) “Kendilerine kitap verilenlerden Allah’a ve ahiret gününe inanmayan, Allah’ın ‘ve Resulünün’ haram kıldığını haram saymayan…” (Tevbe, 29)

Burada dikkat edilmesi gereken; ayette hem Allah’ın hem de resulünün ‘haram kılma yetkisi’nden bahsedilmesidir. Eğer Peygamber sadece Allah’ın haram kıldıklarını ‘iletmekle görevli’ olsa idi, ayette bir de ‘resulün haram kılmasından’ bahsedilmezdi! Demek ki, ‘her ikisi de’ haram kılma yetkisine sahiptir. Peki, bu nasıl olmaktadır? Kendisine ‘hikmet’ verilen Efendimizin uygulamaları ile tabii ki!

Sünnet, yani Hz. Muhammed’in uygulamaları da bizim için kıstastır: “Andolsun ki, Resulullah, sizin için, Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.” (Ahzab, 21) “Ve sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.” (Kalem, 4)

Detay

Hadis

Hadis, ‘Hz. Muhammed’in sözlerine’ denir. (DİA, hadis maddesi) Bazı hadisler vardır farz hükmündedir, yani onları yapmak farzdır. Bazıları vardır vacip hükmünde, bazıları sünnet, bazıları ise mubah, müstehap (iyi, sevap kazanılacak iş) hükmündedir. Bazı hadisler ise mevzu (uydurma, gerçekte söylenmemiş), mevkuf, muzdaribdir. (kesik, eksik, hatalı rivayet edilmiştir) Bazı hadisler vardır tavsiye niteliği taşır, bazılarının hükmü/uygulaması sonradan kaldırılmış, bazılarının ise yasaklılığı sonradan kaldırılmıştır. Bazı hadislerin sözcük anlamları farklı iken, hedeflediği anlam farklı olabilmektedir. Kısaca, bir konuda bir hadisi duyunca hemen “bu konuda kural şudur, Hz. Resul böyle söylemiş, yapmıştır” sonucuna ulaşılmamalıdır! O konudaki diğer hadisleri ve ayetleri bir araya getirmeli, hangisi doğru, hangisi uydurma, hangisinin uygulanmasını Hz. Resul sonradan kaldırmış, sınırlamış, genişletmiş veya uygulatmış iyice bilmeliyiz. Bu da, hadis ilmini iyi bilmeye, hadis usulü, hadis tarihi, hadis terimlerine vakıf olmayı gerektirir. Yani, bu yazıyı yazan ben de dahil, avam/halktan birisi Buhari’yi açıp, hadisi okuyup, ondan hüküm çıkaramaz! Ya o hadis doğru ama başka bir hadisle sonradan uygulamadan kaldırılmış, sınırlandırılmış veya uygulama alanı genişletilmiş ise?! Hiç bir hadis kitabı bir konudaki tüm sahih hadisleri bir araya toplayamaz. Çünkü o kitabı yazan bir insandır, insan ise eksik bir varlıktır. Aklı, bilgisi, tecrübesi, görmesi, duyması, ömrü eksiktir, sınırlıdır! O nedenle Buhari yanında, Müslim, Tirmizi, Ebu Davud gibi hadis kitapları da vardır. Özetle, biz halk/avam, hadis ve ayetten hüküm çıkaramayız! Ama muhaddis ve müfessir alimlerin o hadis/ayeti yorumlarından ve fakih/müctehidlerin fetvalarından istifade edebiliriz. Yani, bu ilimlerin uzmanı olmayan biz halk kesimi hadise değil, onlardan çıkarılan hükümlere bakmalıyız. Hadisi eksik anlamaya yönelik bazı örnekler verelim: Hz. Resul, elbisesi yerlere uzanan bir  adamı uyarıp elbisesini kısaltmasını istemiştir. Ama günümüzde her uzun elbiseliye aynı hükmü uygulayamayız. Çünkü Hz.  Resul döneminde uzun elbise bir kibir alameti idi. (Müslim, İman, 171; Ebu Davud, Libas, 25; Nesai, Buyu, 5; İbn Hanbel, V, 148, 158; Müslim, Libas, 42) Şimdi eğer insanlar kısa elbise ile kibirleniyorsa kısa elbise uzattırılmalıdır. Yasak olan uzun elbise değil kibirdir! Elbise araçtır, kibire engel olmak ise amaç. Ama hadisin sadece metni ile hareket edecek olsa idik yanlış sonuca ulaşırdık! Yine Hz. Resul kadınların kabirlere/mezarlara gitmesini önceleri yasaklamıştı. Sonradan ise serbest bırakmıştır. (Tirmizi, Cenâiz, 61, 1056; İbn Mace, Cenaiz, 49, 1574. ve Müslim, Cenâiz, 106, 108, 976, 977; Ebu Davud, Cenaiz, 81, 3235) Ama Hz. Resulun vefatından sonra Hz. Aişe başka bir konuda, “Resulullah, kadınların kendisinden sonra yaptıklarını görseydi onları mescide çıkmaktan engellerdi.” (Buhari, Ezan, 163; Müslim, Salat, 144) buyurmuştur. Dolayısı ile hadislerin sözlerine değil hikmet ve maksatlarına odaklanmak gerekir ki, bu da uzmanlık gerektiren bir husustur! Konumuza dönersek, kadınlar kabirlere gitmeli mi gitmemeli mi? Eğitim, bilinç seviyeleri artıp mezarlarda bağırıp üstlerini başlarını yırtmadıkça gitmeli, yozlaşma başlayınca ise gitmemelidir. Yoksa gitmesini yasaklayan hadisi okuyan, eşini kızını mezara göndermez veya serbest bıraktığı hadisi okuyan gönderirse amaç anlaşılamamış olunabilir! Yasak bilinç seviyesine göre ayarlanmalıdır!

Sünnet

Sünnet, Hz. Peygamber’in söz, fiil ve onaylarının ortak adı ve şeri delillerin ikincisidir. (DİA, Sünnet-Peygamber maddesi) Aslında sünnet, ‘Hz. Resul günümüzde olsa nasıl yapardı?’ sorusunun cevabıdır. Bu da bir ilim ve derin tefekkür ile ulaşılabilecek bir makamdır. Hz. Resul döneminde bile hadisin ruhunu yakalamak yerine kelimelerine takılanlar olabilmiştir. Bir Müslüman, “Cuma günü gusül alın” hadisi gereği, ihtilam olup cuma sabahı gusül alan oğluna: “Bu sünnet yerine geçmedi, bu ihtilamdan kurtulmak için alınan bir gusüldü, bir daha al” demiştir. “Eğer ümmetime ağır gelmeyecek olsaydı, onlara her namazda misvak kullanmalarını emrederdim.” (Buhari, Cum’a, 8, Temenni, 9, Savm, 27; Müslim, Tahare, 42; Ebu Davud, Tahare, 25; Tirmizi Tahare, 18) hadisinden hareketle, günümüzde de farz namazlardan hemen önce, bir iki saniyeliğine hâlâ misvağı dişlerine süren kardeşlerimiz görülmektedir. Gusülden amacın, toplu gidilen yerlere temizlenerek gidilmesi gerektiği ve misvaktan da amacın, evden çıkmadan önce temiz dişlerle toplu yerlere gidilmesinin amaçlandığını anlamamız gerekir.

Sünnet Kur’an ilişkisi

“Sünnet, Kur’an’ı Kerim’de bulunmayan, ama ona aykırı da olmayan pek çok hüküm getirmiştir. Bu görevi sünnete bizzat Kur’an-ı Kerim vasıtası ile Yüce Allah (cc) yüklemiştir. Bu hükümleri çıkarırsanız İslam’ın iskeleti dağılır ve din insanların elinde bir oyuncak hamuruna dönüşür. İstinbat/hüküm çıkarma, sünnet imbiğinden geçmesi şartıyla alimlerin içtihatlarıyla devam etmiş ve kıyamete kadar da devam edecektir. Siz bir şeyin hükmünü Kur’an-ı Kerim’de ya da sünnette bulamıyorsanız başvuracağınız merci, ‘ehli zikir/ilmiyle amil’ alimlerdir. Onların içtihatlarının dışına çıktığınızda da dini olanı terk etmiş, nefsinize uymuş olursunuz.” (Faruk Beşer, Yeni Şafak, 18 Eylül 2015) Kur’an’da sünnet: “Sünnet İslam’ı olmayacağı gibi, Kur’an İslam’ı da olmaz. Kur’an-ı Kerim dinin ruhu ise ki, Sünnet de onun bedenidir, görünür ve yaşanır hale gelmiş yönüdür. Tebyin (Nahl, 44): “İyi derecede açıklama, anlaşılır hale getirme demektir. Bunun bir alt derecesi beyandır. Beyan sadece ‘sözlü açıklama’ olabilir. Ama tebyin aynı zamanda ‘uygulamalı bir beyandır’ ki, işte buna Sünnet diyoruz. Tebliğ: Elçinin aldığı bilgiyi aynen yerine ulaştırmasıdır. Bunun için Allah Hz. Peygamber’e ‘Rasul/elçi’ diye hitap ettiği bir ayette, “Rabbinden sana indirileni tam olarak ulaştırmazsan O’nun mesajını ulaştırmış olmazsın” buyurur. (Maide, 67) Tebyin, tebliğden farklı bir şeydir. Hüküm: “Biz kitabı hakikat olarak sana indirdik ki, insanlar arasında Allah’ın sana gösterdiği ile hüküm veresin.” (Nisa, 105) Demek ki, Hz. Peygamber’in vahye dayalı olarak bir reyi/görüşü olacak ve o bununla hüküm verecektir. Bu rey Kur’an-ı Kerim’den mülhemdir; ilham alınmıştır, ama Kur’an-ı Kerim değildir. İşte bu da sünnetten başkası olamaz. Şu bir tek ayette bile Hz. Peygamber’in sünnetine işaret eden pek çok özellik sayılır: Hikmet: “Nasıl ki, size içinizden bir resul gönderdik; ayetlerimizi size okuyor, sizi arındırıyor, size Kitabı ve hikmeti öğretiyor, önceden bilmediklerinizi öğretiyor” (Bakara, 151) Bu ayeti Kerimede Kitap ve Hikmet yan yana kullanıldığına göre ‘bunların farklı şeyler olması’ gerekir. Sıradan insanların Kur’an-ı Kerim’de açıkça gözükmeyen hikmetlere ulaşabileceğini kabul edip, Peygamberde böyle bir özelliğin olmadığını söylemek abes olur. İşte ona Kur’an-ı Kerim’in yanında verilen bu bilgi/hikmet, sünnettir ve O, tebyin görevini bununla yapmaktadır. Tezkiye: Her türlü maddi manevi, ahlaki ve bedeni pisliklerden arındırmadır. O halde Peygamber, bazılarının sandığı gibi sade bir postacı değildir. O, inananlarını yine vahiyden aldığı kabiliyetle eğitip arındırmıştır. İşte bu eğitme ve arındırma uygulaması da sünnettir. Bunlardan özellikle ‘üsve’ kelimesi önemlidir. “O sizin için güzel bir üsvedir” (Ahzab, 21) denir ki, hal ve harekatıyla örnek edineceğiniz bir numune-i timsaldir demektir. Sağlam bir örneği bulunmayanların, özellikle de gençlerin bugün kimlere özendikleri, kimleri örnek aldıkları düşünülürse bunun çok anlamlı olduğu görülür. Onun sünnetine/hayat tarzına uyulmadan o nasıl örnek alınabilir?” (Faruk Beşer, Yeni Şafak, 28 Ağustos 2015)

Sünnetin kaynak değeri

“Sünnetin tamamı değil, bir kısmı vahiy mahsulüdür. Ancak Hz. Peygamber hata yaptığında Cenab-ı Allah tarafından ikaz edildiği için, bütün söz ve davranışları vahyin kontrolü altındadır. Vahiy ürünü olan Sünnetin bir kısmı Hz. Peygamber’in zatıyla ilgili olmakla beraber, diğer kısmı ümmetiyle ilgilidir. Kur’an hükümleri İslam ümmeti hakkında bağlayıcı nitelikte olduğu gibi, Sünnet de bir teşri (yasa yapma) kaynağı olarak bağlayıcı bir özelliğe sahip olmak durumundadır. Vahye dayanmayan Sünnet de Allah tarafından bir ikaz vaki olmadıkça hatadan uzak sayılır. Bundan sonra önemli olan hangi Sünnetin vahiy olduğu değil, hangi Sünnetin teşri kaynağı olarak kullanılabileceği hususudur. Kur’an’dan sünnet’in delil olduğuna dair ayetler: Hz. Peygamber’e iman ve itaati emreden ayetler: “Andolsun, Allah’ın Resulünde sizin için -Allah’ı ve ahiret gününü arzu eden ve Allah’ı çok anan kimseler için- (uyulacak) en güzel bir örnek vardır.” (Ahzab, 21) O, hem ibadet, hem ahlak, hem de hukuk ve diğer hususlarda insanlar için bir örnektir. Doğrudan doğruya Allah’a itaatin yanı sıra, Hz. Peygamber’e itaat de emredilmiştir: “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin, Resul’e ve sizden olan emir (yetki) sahiplerine itaat edin.” (Nisa, 9) Müsteşrik Margoliouth’a göre Hz. Muhammed’in Kur’an’ın dışına çıkan ve herhangi bir hadiste rivayet edilen bir sünneti yoktur. (Fazlur Rahman, Islam, s. 61) Ayette Allah’a itaatle birlikte Hz. Peygamber’e ve “emir sahiplerine” de itaatin gerekli görülmesi, bunların birbirinden farklı şeyler olduğunu göstermektedir. Söz konusu itaatin atıf harflerinden mugayeret -aykırı olma-  için kullanılan vav harfiyle yapılmış olması da bunu gerektirmektedir. Kur’an ganimetlerle ilgili olarak “Peygamber ne verirse onu alın, sizi neden menederse ondan geri durun” (Haşr, 7) buyurmakta, başka bir ayette ise, “aralarındaki çekişmelerde Hz. Peygamberi hakem tutmaları” (Nisa, 64)  istenmektedir. Bu ayetlerden zaruri olarak anlaşıldığına göre, Hz. Peygamber hüküm verirken, ahlaki ve hukuki emirlerde bulunurken, Kur’an dışında rakipsiz bir otoriteye sahip olmuş, hatta normal olarak böyle bir otoriteyi uygulamıştır. (Fazlur Rahman, İslam, s. 62) Kur’an bir kanun kitabı veya bir ansiklopedi olmadığına göre, Kur’an’ın temas etmediği konularda toplumda düzen nasıl sağlanacak, güvenlik nasıl temin edilecek, ekonomi, eğitim, adalet gibi sosyal konularda kim düzenleyici kararlar alıp uygulayacaktır? Böyle bir düşünce ile bugün hangi toplum yönetilebilir, hangi toplumsal mesele çözülebilir? Bu mantığa göre, Kur’an’ın dışında bağlayıcı başka bir şey olamayacağından, toplumların yönetimi için yapılan kanun, tüzük, yönetmelik vs.nin de hiçbir bağlayıcılığının olamayacağı kabullenilmek zorunda kalınacaktır. (H. Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Sünnet, s. 175-176) Halbuki Hz. Peygamber sadece bir postacı değildir. Görevi sadece nakil ve tebliğ değil aynı zamanda tebliğ ettiğini öğretmek ve uygulamalarıyla örneklik etmektir! Hz. Peygamber’e itaat Allah’a itaat olarak kabul edilmiştir: “Kim Peygamber’e itaat ederse, Allah’a itaat etmiş olur.” (Nisa, 80) Şu halde Kur’an teşri bir kaynak olduğu gibi Sünnet de teşri bir kaynaktır. Allah’ı sevmek, Peygamber’e itaati gerekli kılmaktadır: “De ki: “Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah çok merhametli ve bağışlayıcıdır”. De ki: “Allah’a ve Peygamber’e itaat edin!” Eğer dönerlerse, muhakkak ki Allah, kafirleri sevmez. ” (Ali İmran, 31-32) Peygamberlerinin gönderiliş gayesi, kendisine itaat olarak ifade edilmiştir: ”Biz hiçbir Peygamberi, Allah’ın izniyle itaat edilmekten başka bir amaçla göndermedik.” (Nisa, 64) Bütün bu ayetlerdeki itaat manasını, “Resul’e itaat, Kur’an’a (Allah’a) itaattir” şeklinde anlamak doğru bir anlayış değildir. Eğer itaati böyle anlamak doğru olsaydı, bazı ayetlerde bunun ifadesi “Peygamber’e itaat, Allah’a itaattir” şeklinde ifade edilmezdi. Hz. Peygamber’e karşı gelmeyi yasaklayan ayetler: “Kim, Allah’a ve O’nun Resul’üne karşı gelir ve O’nun sınırlarını aşarsa, Allah onu ebedi kalacağı ateşe sokar. Onun için aldatıcı bir azap vardır.” (Nisa 14) “Kim de kendisine doğru yol belli olduktan sonra Peygamber’e karşı gelir ve mü’minlerin yolundan başka bir yola uyarsa, onu döndüğü yolda bırakırız ve cehenneme sokarız. Ne kötü bir gidiş yeridir orası.” (Nisa,114) “Bu böyledir. Çünkü onlar, Allah ve Resul’üne karşı çıktılar. Allah ve Resulüne de kim karşı çıkarsa, muhakkak ki, Allah’ın cezası çetin olur.” (En’am, 13.  Bu konuda diğer ayetler için bkz. Ali İmran,132, 172; en-Nisa, 113,59,61, 65, 69; Maide, 92; A’raf, 157, 158; Enfal, 1, 20, 24, 46; Tevbe, 62, 71, 91; Nur, 51-54, 56; Ahzab, 33,36,37, 64-66, 71; Muhammed, 33; Feth,117- 18; Hucurat, 14; Mücadele, 13; Tegabun,12) Hz. Peygamber’in verdiği hükümlere boyun eğmeyi emreden ayetler: “Aralarında hükmetmesi için Allah’a ve Resulüne çağrıldıklarında müminlerin cevabı “işittik ve itaat ettik” sözünden başka bir şey olamaz.” (Nur, 51) “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin, Resule ve sizden olan emir (yetki) sahiplerine itaat edin. Eğer herhangi bir şeyde anlaşmazlığa düşerseniz -Allah’a ve ahiret gününe gerçekten inanıyorsanız- meseleyi Allah’a ve Resulüne götürün. Böyle yapmak en iyisi ve sonuç bakımından da en güzelidir.” (Nisa, 59) “Allah ve Resul’ü bir konuda hüküm verdiği zaman, artık mümin bir erkeğin veya kadının bir seçme yapmaya hakkı yoktur. Zira kim Allah’a ve Resulüne karşı gelirse, apaçık bir sapıklığa düşmüş olur.” (Ahzab, 36) “Hayır, rabbine andolsun ki, aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hükümden içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın onu kabullenmedikçe ve boyun eğip teslim olmadıkça iman etmiş olmazlar.” (Nisa, 65) Bütün bu ayetlerden açıkça anlaşıldığına göre, müminler Hz. Peygamber’ in hükümlerine, ihtilaflı konularda verdiği kararlara boyun eğmek zorundadırlar. Hz. Peygamber’in haram-helal kılma yetkisi olduğunu ifade eden ayetler: “Kendilerine kitap verilenlerden, Allah’a ve ahiret gününe iman etmeyen, Allah’ın ve Resul’ünün haram kıldığını haram saymayan ve hak dini din edinmeyenlerle, ezilip büzülerek kendi elleriyle cizye verinceye kadar savaşın.” (Tevbe, 29) ”Onlar ki, ellerindeki Tevrat ve İncil’de yazılı bulunan o elçiye, o ümmi Peygamber’e uyarlar. O (Peygamber) ki, kendilerine iyiliği emreder, onları kötülükten meneder; onlara temiz ve hoş şeyleri helal, pis ve çirkin şeyleri haram kılar; üzerlerindeki ağır yükleri ve kendilerini bağlayan bağları kaldırır. O Peygambere iman edip, ona saygı gösterenler, ona yardım edenler ve ona indirilen nura tabi olanlar, işte kurtuluşa erenler onlardır.” (A’raf, 157) Ayetlerden çıkanlar sonuçlar: Haram ve helal kılma yetkisi önce Allah’a, sonra Hz. Peygamber’e aittir. Allah’ın hakkında hüküm vermediği konularla, tahsis/özelleştirme, takyid/daraltma, şartlarını belirleme gibi hususlar Hz. Peygamber’in helal ve haram kılma yetkisi dahilindedir.  Hz. Peygamber’in helal ve haram kıldığı şeyler, Allah’ın haram ve helal kıldığı şeylerden ‘başkadır.’ Yani Hz. Peygamber sadece Kur’an’daki haram ve helalleri nakletmemekte, bunlardan başka helal ve haram kıldığı şeyler de bulunmaktadır. Hz. Peygamber’in Kur’an’ı açıklamakla yükümlü olduğunu ifade eden ayetler: “Biz her Peygamberi mutlaka kendi kavminin diliyle gönderdik ki, onlara (kendilerine indirileni) açıklasın.” (İbrahim, 4)  “Sana bu Zikri (Kur’an’ı) indirdik ki, kendilerine indirileni insanlara açıklayasın ve ta ki onlar düşünüp öğüt alsınlar.” (Nahl, 44) “Biz sana Kitab’ı indirdik ki, hakkında ayrılığa düştükleri şeyi onlara açıklayasın ve inanan bir kavim için, (o Kitap) yol gösterici ve rahmet olsun.” (Nahl, 64) Hiç şüphesiz ‘açıklamak’, ‘tebliğ etmek’ten başka bir şeydir. ‘Beyyene’ fiilinin ifade ettiği mana ile ‘bellega’ fiilinin ifade ettiği mana aynı değildir. Beyan, ‘tebliğ+tebliğ edilenin izahı’ demektir. Bu bakımdan Kur’an’ı açıklamak, sadece O’nu tebliğ etmekten ibaret değildir. Manaya delaleti açık olmayan (mücmel) lafızlardan ne kastedildiğinin izahı, genelin tahsisi (özelleştirilmesi), mutlak’ın takyidi (kesin olanın sınırlanması), şartları beyan edilmemiş bir konunun şartlarının tespiti gibi hususlar beyan sınırları içinde mütalaa edilir. Kur’an’daki emir ve nehiylerin birçoğu umumi ifadeler ve mücerred kaideler biçiminde varid olmuştur. Bunlar tatbiki büyük ölçüde beyana ihtiyaç gösterir. Konuyla ilgili olarak kaynaklarda şöyle bir habere rastlıyoruz: İmran b. El-Husayn’in bulunduğu bir mecliste adamın biri: “Kur’an’da olandan başkasından bahsetmeyin” deyince, ona şöyle dedi: “Sen akılsız bir adamsın! Öğle namazının (farzının) dört rekat olduğunu, onda kıraatın açıktan olamayacağını Allah’ın Kitab’ında gördün mü?” Sonra zekatı ve benzeri hükümleri sıraladı ve şöyle ilave etti: “Bütün bunları Allah’ın Kitab’ında açıklanmış olarak buluyor musun? Kitabullah bunları mübhem (kapalı) bırakmıştır; Sünnet de açıklamıştır.” (Şatıbi, el-Muvafakat, IV/19) Hz. Peygamber’in, sünneti bir teşri kaynağı olacak şekilde sunup muhafaza ve tatbikini istemiş olması: “Dikkatinizi çekerim! Bana Kur’an’la birlikte O’nun benzeri de verildi. Dikkat ediniz! Yakında rahat koltuğuna kurulmuş karnı tok saygısız bir adam şöyle der: Size bu Kur’an yeter; O’nda neyi helal bulursanız helal kabul ediniz; neyi de haram bulursanız haram kabul ediniz.”; “Şüphesiz Resulullah’ın haram kıldıkları da haram kıldıkları gibidir.” (Darimi, Mukaddime 49; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV/130-131; Ebu Davud, Sünnet, 6; Tirmizi, Ilim, 10; İbn Mace, Mukaddime, 2) “Sizden bir haberi görüp işitmede hazır bulunanlar, orada bulunmayanlara tebliğ edip ulaştırsın. Umulur ki kendilerine haber ulaştırılan kimse, onu, işitenden daha iyi ezberleyip koruyabilir.” (Darimi, Menasik, 72; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV/31; Buhari, ilim, 9, 10, 37, Hacc, 132; Sayd, 8; Edahi, 5; Megazi, 51; Fiten 8, Tevhid 24; Müslim, Hacc, 446; Kasame, 29, 30; Ebu Davud, Tetawu’, 10, Tirmizi, Hacc, 1; Nesai, Hacc, 111; İbni Mace, Mukaddime, 18)  Hz. Peygamber kendisinden bir sözü işitip onu ulaştıran kimseye şöyle dua etmiştir: “Bizden bir söz işitip, o sözü aynen işittiği gibi koruyan ve başkalarına ulaştıran kimsenin Allah yüzünü ak etsin.” (Darimi, Mukaddime 24; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I/437; III/225; IV/80, 82; V/183; Ebu Davud, İlim 10; Tirmizi, ilim 7; İbn Mace, Mukaddime 18) Ve Hz. Peygamber, sünnetinden yüz çevirenin kendisinden, yani İslam ümmetinden sayılamayacağını açıkça ifade etmiştir. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, II/158; III/241, 259, 285; V, 409; Buhari, Nikah 1; Müslim,Nikah 5; Nesai, Nikah 4) Hz. Peygamber, Muaz b. Cebel’i Yemen’e görevli olarak gönderirken aralarında şu konuşma geçmiştir: Sana hakkında bir hüküm vermen gereken bir mesele arz olunduğunda nasıl hüküm verirsin? ‘Allah’ın Kitab’ına göre hüküm veririm.’ Şayet Allah’ın Kitab’ında bulamazsan? ‘Allah Resulünün Sünnetiyle hükmederim.’ Ne Allah’ın Kitab’ında ve ne de Resulünün Sünnetinde (bir hüküm) bulamazsan? ‘Kendi re’yimle (Görüşümle) ictihad ederim.’ Bunun üzerine Hz. Peygamber şöyle buyurdu: “Resulullah’ın elçisini muvaffak kılan Allah’a hamd ederim.” (Darimi, Mukaddime 20; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V/230, 236, 242; Ebu Davud, Akdiye 11; Tirmizi, Ahkam 3) Kadı Şüreyh Halife Ömer’e hüküm verme hususunda nasıl bir hiyerarşi takip edeceğini sorduğunda, Hz. Ömer kendisine yazılı olarak bildirdiği talimatında; Önce Kur’an ile onda bulamazsa, Hz. Peygamber’in Sünneti ile orada da bir hüküm yoksa ümmetin üzerinde icma ettiği görüşle, bunların hiçbirisinde yoksa daha önce bu konuda raşid halifelerin ve salih nesil olan Ashab’ın verdiği bir hüküm varsa, onunla hükmetmesini veya ictihad yapması, netice itibariyle bekleyip kalmamasını emretmiştir. (Darimi, Mukaddime, 20; Nesai, Adabu’l-Kudat, 11) Hakimlerine bu tavsiyelerde bulunan Hz. Ömer Müslüman tebeasına da şunları öğütlüyordu: “Kur’an’ı öğrendiğiniz gibi, feraizi ve Sünneti de öğreniniz.” (Beyhaki, es-Sünenü’l-Kübra, VI/209) Sünnet’in en temel fonksiyonu, hüccet olması değil, Hz. Peygamber’in bizim için örnek olan hayatını göstermiş olmasıdır. Niteliği ne olursa olsun, Hz. Peygamber’in bütün hareketleri Müslümanlar için bir örnek teşkil etmektedir. İnanç, ibadet, hukuk ve hatta adab-ı muaşeretle ilgi olmayan konularda dahi bizim için O’nda örnekler vardır. Dinin kemale ermiş olması, Kur’an’ın her şeyi açıklayan eksiksiz bir kitap olması, hükmün Allah’a ait olması ile ilgili sadece Kur’an’ın yeterli olduğuna dair ayetlerin öncesi ve sonrasına bakıldığında, sünnete gerek yok sonucuna varılamayacağı rahatlıkla görülmektedir. Sadece Kur’an’ın muhafaza edilmiş olması ile ilgili ayet ise Kur’an’ın korunmasının yazılması ile olduğunu bilmeme cehaletinden kaynaklanmaktadır. Hz. Peygamber’in Sünnetin yazılmasını yasaklamış olması: Bazı rivayetlere göre Hz. Peygamber kendisinden Kur’an dışında bir şey yazılmasını yasaklamıştır. (Buhari, Enbiya 50; Müslim, Zühd 72; Tirmizi, Fiten 70, İlim, 8, 13; Ebu Davud, İlim 3; İbn Hanbel, Müsned, III/39, 46, 47, 83; V/182; el Hatib, Takyid 33)  Bu gerçekten hareketle Sünnetin hüccet/delil oluşunu inkar edenler, “Sünnet hüccet olsaydı, hem Hz. Peygamber onun yazılmasını emreder, hem de sahabe ve tabiin onun toplanması ve yazılması için gerekli girişimlerde bulunurdu.” (Abdulhalık, Hücciyyetil ‘s-Sünne, s. 189)  demektedirler. Sünnetin yazılmasının yasaklanmış olması, Hz. Peygamber’in, “Allah’ın Kitab’ını her şeyden tecrid edin, ona bir şey karıştırmayın” (Buhari, Enbiya 50; Müslim, Zühd 72; Tirmizi, Fiten 70; İbn Hanbel, Müsned, 111, 39, 46, 47, 83)  sözüyle gerekçelendirilmiştir. Daha sonraki dönemlerde Kur’an’ın yazılımında gerekli titizliğin gösterilmesi, Kur’an hafızlarının çoğalması, Müslümanların Kur’an üslubunu kavranması, kısaca hadis ile ayetlerin karışma ihtimalinin ortadan kalkması, hadis yazılımına izin verilmesine neden olmuştur. (Tirmizi, İlim, 12; Darimi, Mukaddime, 43; İbn Kesir, İhtisaru Ulumi’l-hadis, s. 132; Müsned, II/403) Yine, Abdullah b. Amr b. As gibi okuma yazma bilen genç ve dikkatli sahabelere (Müsned, II, 403; İbn Kuteybe, s. 365-366), hafızasının zayıflığından şikayet edenlere (Tirmizi, İlim, 12) ve bir konuşmasının yazılıp kendisine verilmesini isteyen Yemenli Ebu Şah gibi kimselerin isteklerini de Efendimiz izin verilmiştir. (Buhari, Lukata, 7, Diyar, 8) Sahabe, Kur’an’ın açıklamadığı konularda Efendimizden gördüklerine veya işittiklerine göre hareket ederdi. O dönemde bile bir tek hadisi araştırmak için Medine’den kalkıp Mekke’ye kadar giderlerdi. (İbn-i Mace, I/16) Ebu Eyyup el-Ensari, bir hadisi araştırmak için Medine’den Mısır’a gitmiş, Ukbe b. Amr Cuheni’den hadisi işittikten sonra, “Bunu, ben de biliyordum; fakat biraz yanlışım vardı. İşittiğimin zıttına bir rivayette bulunmak istemedim.” (Müsned, IV/159) demiştir. Hz. Ömer bir hadisi işitir ve daha önce işitmediği bu hadisi mutlaka ispat etmesini Ebu Musa el-Eşari’den ister. Nedenini soranlara “Bu hadisi inceleme ve tespit etmek istedim” diye cevap verir. (Buhari, Edebul müfret, s. 274, Müslim, VI /177-180) Hz. Ali de, başkası ona bir hadis nakledince önce yemin ettirir sonra onun rivayetini kabul ederdi. (Tevilü muhteliful hadis, s. 49; Zehebi, Tezkiretü’l-Huffaz, I/9-10) Sahabe birbirine “Kur’an ve sünnete dayanmadan sorulara cevap vermemeyi” öğütlerdi. (Zehebi, Tezkiretü’l-Huffaz, I/62) Görüldüğü gibi din konusunda Müslümanlar hatır gönüle bakmadan birbirilerini tenkitten geri durmamışlardır. İslam düşmanı oryantalist Caetani bile bazı sahabelerin Ebu Hureyre’yi eleştirdiklerini kitabında aktarmaktadır. (Caetani, İslam Tarihi, I/117, 124, II/188)

Emevi döneminde de aynı hassasiyet devam etmiştir. Halife Hişam b. Abdülmelik oğlu için bir hadis kitabı yazmasını Zühri’den istemişti. 400 hadislik kitap yazılır. Bir ay sonra “O yandı, yeniden yaz.” denince aynısını yazar. Aralarında hiç bir fark yoktu. (Tezkiretü’l-Huffaz, I/95-97) Peygamberimiz Abdullah b. Amr b. Asr’a hadisler için, “Yaz, ağzımdan hak sözden başkası, çıkmaz.” buyurmuştur. (Süneni Ebu Davud, I/77) Ebu Hureyre de Abdullah b. Amr b. As’ın hadis yazdığını bildirmiştir. (Buhari, I/36) Bu yazılan deftere, ‘sahife-i sadıka’ denirdi ve bu sahife aynen Ahmet b. Hanbel tarafından Müsned’ine aktarılmıştır. Hureyre, Medineli bir Müslüman’ın hadisleri ezberinde tutamamasından yakınınca efendimizin kendisine, “Sağ elinden faydalan (yaz).” dediğini de aktarmaktadır. (Bağdadi, Takyidü’l-İlm, s.74-79) Sahabe gerektiğinde hadisleri yazardı, Ebu Bekr, semure b. Cünbüd’ün hadisleri kaydettikleri defterleri vardı. (Müslim, I/45; Tezkiretu’l-Huffaz, I/5) Abdullah b. Abbas, Cabir b. Abdullah ve Enes b. Malik’in de hadis sahifeleri mevcuttu. (Tirmizi, Kitabu’l-İlel, Tezkiretu’l-Huffaz, I/37) Hemmam b. Münebbih’in Ebu Hureyre’nin rivayetlerinden oluşan (Tezkiretu’l-Huffaz, I/89) hadis nüshasını aynen Muhammed Hamidullah 1953 senesinde yayınlamıştır. Yani sahabe devrinde kaleme alınan hadis mecmuası günümüzde aynen neşredilebilmiştir! Sahabeden sonra gelen tabiin adı verilen dönemde hadis yazımı daha ciddi ve resmi olarak ele alınmış, Emevi Halifesi Ömer b. Abdülaziz devrinde hadis yazılımı resmi bir boyut kazanmıştır. Ayrıca Hz. Aişe  gibi, 2200 küsur hadis rivayet eden sahabelerin de bulunduğunu unutmamak gerekir. (Onun hadis ilmine katkıları için: el-İsabe, V/140, VIII/140; Hanbel, Müsned, VI/110-135,5/55-165; İbn-i Sad, Tabakat, II/126, ayrıca Asım Köksal’ın İslam tarihi, VII/50-56) Efendimizin uyarı hadisi “Kim yalan yere bana söz isnat ederse, cehennemdeki yerini hazırlasın.” (Buhari, I/35 ) başta, sahabe birçok Müslüman’ı hadis rivayetinde dikkatli olmaya çağırmıştır. İbn-i Şirin hadis ilmi için, “Bu ilim, dindir.” (Müslim, I/11) derken, Abdullah b. Mübarek ise “İsnad, dindendir.” (Müslim, I/7- 12) diyerek adeta yüzyıllar öncesinden oryantalistlere nazire yaparlar. Oryantalistlerin iddia ettiği gibi isnad zincirleri sonradan hadis metinlerine eklense idi, ravisi bilinmeyen, şüpheli, zayıf bir hadise rastlamak mümkün olmazdı. Tabakat, rical ilmine ise hiç gerek kalmazdı! Böyle olsa idi, mevkuf, mudal, mürsel, munkatı, mevzu hadis gibi zayıf hadis çeşitleri başta, ortada sağlam dışında hadis kalır mıydı? Sonuç itibari ile Kur’an teşrii bir kaynak olduğu gibi Sünnet de teşrii bir kaynaktır.”  (Prof. Dr Ali Bakkal, Harran Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: V, Ocak-Haziran 2003, s. l-27)

Vahyi Gayri metluv hadislere Kur’an’dan deliller

“Nisa Suresi 105. ayette Yüce Allah (cc) Hz. Muhammed’e hitaben, “Allah’ın  ‘Sana öğrettikleri’ ile insanlar arasında hüküm ver.” buyurur. Peki, Allah nerede, ne zaman Efendimize bir şeyler öğretmiştir? Aynı surenin 113. ayetinde ise, “Allah, sana kitabı (Kur’an’ı) ve hikmeti indirmiş ve sana ‘bilmediğin şeyleri’ öğretmiştir.”  buyurulmaktadır. ‘Bilmediği ve hikmetle öğretilen’ nedir? Kur’an değil, çünkü o zaten ayette ifade edilmektedir! Tahrim 3. ayette de, “Allah da durumu Peygambere açıklayınca Peygamber bunun bir kısmını anlattı, bir kısmından vazgeçti.” buyurulur. Peygamber bildirilenlerden bazılarını açıklamış bazılarını açıklamamıştır. Şayet Kur’an vahyi olsaydı, Peygamberin gelen vahyin bir kısmını bildirmekten vazgeçmesi mümkün olabilir miydi? Asla! (Maide, 67) Çünkü Peygamberin Kur’an vahyini tebliğ etmemesi düşünülemez. (Maide, 67) O halde burada söz konusu olan vahiy, ‘gayri mevlut’ olandır.

Bu kapıyı açarsak acaba yanlış mecralara kayılmaz mı? diye endişe edilebilir. Oysa insan aklının yanlış yöne kanalize olmadığı konu mu vardır?! Hem iman sağlam olur ve Kur’an ve sahih sünnet etkenli olundu mu ortada sorun kalmaz! Hadissiz Kur’an yorumcularının namazı bile kaldırdığı bir dönemdeyiz! (‘Modernist, tarihselcilik’ adlı yazımıza bakılabilir.) Asıl tehlike hadissiz Müslümanlıktadır!

Tasavvuf kitaplarında hadis, hadiste metin tenkidi ve yeni hadis usulü meselesi

“Hadisin muteber bir kitapta yer alması o hadisi tek başına güvenilir kılar mı? Tasavvufi kesimin bir kısmının Ruh’ul Beyan’da, İhya’da, Gunye’de geçen hadisleri sahih kabul etmesi ve bunu bir usul olarak belirlemeleri ne kadar ilmi olabilir? Hadisin muteber bir kitapta yer alması onu güvenilir yahut teknik tabirle söyleyelim, sahih kılmaz. Malum, bir hadisin sıhhati hangi kitapta olduğuna göre değil, sened ve metnine göre değerlendirilir. Tabii ki muteber kitap derken hadis kitapları dışındaki muteber bir alimin kitabını kastedilmektedir. Gazali’nin İhya’sında da geçse, İmam Rabbani’nin Mektubat’ında da geçse, hadis sahih değilse bu kitaplarda geçmesi o hadisi sahih kılmaz. Burada hemen akla “Bu büyük alimlerin kitaplarında böyle şeyler olur mu? Olursa onların büyüklüklerine, otorite oluşlarına gölge düşmez mi?” şeklinde sorular gelebilir. Elbette büyük alimlerin kitaplarında da hatalı şeyler olabilir. Olması, onların büyüklüklerine halel getirmez. Çünkü onları büyük yapan şey naklettikleri o sahih olmayan hadisler değil, geliştirdikleri düşünceler ve İslam’a gönülden bağlılıkları ve mücadeleleridir. Zaten bazılarının hadis ilminde uzman olmadıkları bilinmektedir. İmam-ı Gazali’nin ‘ihya’sı bu konuda en bilinen örnektir. Bu nedenle son baskılarda içerisindeki hadisler tek tek tahriç edilmiş, kaynakları belirlenmiştir. Muhaddislerin zayıf hadislerle amel meselesinde fezail (faziletli ameller, yani hadis zayıf olsa da iyi şeylere yönlendiriyorsa onaylanır şekilde bu hadislere yaklaşılması) konusunda kapıyı aralık tutmaları böyle bir soruna yol açmış olmalıdır. Kapı aralık tutulurken bazıları bunu ardına kadar da açabilmiştir. Dolayısıyla zayıf hadislerle ilgili iyi niyetli bir yaklaşım, hatta amel konusunda getirilen sınırlamalar bazı kimselerce pek dikkate alınmamıştır ne yazık ki! ‘Esas uzmanlık alanları hadis olmayan bazı alimlerimiz’ düşüncelerini teyid eden bu tür hadisleri naklederken onları araştırma imkanını bulamamış olabilirler. Bazen hadis diye bilinen sözler araştırıldığında geçmişte yaşamış büyük alim veya velilerin sözleri olduğu görülmektedir. Ama neticede hadisin kaynağını tespit edilemiyorsa o sözün dini anlamda hiç bir değeri kalmayacaktır! Müslüman zihni inşa etme noktasında, geçmişin bir döneminde problemli görülmeyen bu tür hadisler sonraki dönemlerde sıkıntılara yol açabilmektedir. Ancak günümüz itibariyle söylersek (buna Osmanlı’nın son dönem tartışmaları da dahildir, nitekim sert tartışmalar o zaman başlamıştır) bu hadisler ve onlara dayalı inşa edilen dini konular ciddi sorunlara neden olmaktadır. Bu cihetle özellikle aslı olmayan veya uydurma olarak kabul edilen hadisler konusunda müsamaha gösterilmemesi gerekmektedir. Özellikle tasavvuf alanında rüya veya keşf yoluyla hadis doğrulama ve yüceltme durumları ile karşılaşılmaktadır. Bilhassa İbn Arabi ekolüne mensup ehl-i tasavvuf, bilinçli olarak hadisleri kitaplarında kaydediyorlar, çünkü onlara göre hadisler rüyada doğrulanabilmektedir. Hatta daha ileri giderek bu metodun muhaddislerin metodundan daha sağlam olduğunu da ileri sürebilmektedirler. Zira muhaddisler ölülerden, kendileri ise bizzat diriden ve kaynağından hadisi almaktadırlar! Bu, çok aşırı bir iddiadır. Bu ayrı bir konudur ancak ilmi açıdan böyle bir iddia kabul edilemez. Çünkü öznel tecrübeler araştırılamaz, kontrol edilemez, test edilemez ve kötü niyetli kullanımlara açık bir yönleri vardır. Peki, buna rağmen orta bir yol bulunamaz mı? Hadisçiler objektif bir delil olmadığı için bu tür yollarla hadis doğrulamanın mümkün olmadığını ifade ederler. Bu da isabetli bir yaklaşımdır. Çünkü hadisler ile din sabit olur. Fakat bu iki yaklaşım arasında bir orta yol bulmak da mümkündür. Rüya, ilham ve keşfin dindeki yeri bellidir. Bunlar, özneldir, kişiseldir, ‘bağlayıcı değildir.’ Ama bunların, kişilerin hayatında önemli yeri vardır. Hadislerde ilhamın, rüyanın önemli hususiyetleri olduğu ifade edilir. O halde bir sufi rüyada Hz. Peygamber’le sohbet ettiğini veya ondan bir şeyler duyduğunu söylüyorsa ne yapılmalıdır? “Hz. Peygamber’den bu şekilde alınanlar özneldir, kişiseldir ve bağlayıcı değildir. O kişiyi ilgilendiren, belki onun için çok değerli bilgilerdir fakat bu tür bilgiler mahkemede delil olmazlar. Dolayısıyla ‘rüyanın dinde yeri ne kadar ise hadis ilminde de yeri o kadardır.’ Sufi de bu durumu böyle algılamalıdır. Muteber alim veya velilerin kitaplarında geçen hadisleri mutlak din kaynağı görmek doğru değildir. Dolayısıyla her zamanın ruhuna göre hareket etmek lazımdır.” (Prof. Yavuz Köktaş, Günümüz Hadis Problemleri) Belli dönemlerde bu tür rivayetler toplumda ciddi sorunlara belki sebep olmuyordu. Ancak zaman değişmiştir. Kaynaklarımızda geçen bilgileri değerlendirmeye tabi tutmadan aktarmak doğru değildir. Bir hadisin senedi varsa, o senede göre muamele görmelidir. Hadisin senedi yoksa aslı yok demektir. Ulemamız geçmişte bu tür kitaplarda geçen hadislerin tahricini yapmış ve hadislerin sıhhatlerini ortaya koymuşlardır.  

Günümüzde bazı kesimler muhaddislerin metin tenkidi yapmaksızın sadece isnadı (Hadisi rivayet eden/aktaran ravilerin) güvenilirliğini yeterli gördüğünü, bunun büyük hatalara yol açtığını savunmaktadırlar. Bu iddianın haklılık payı var mıdır? Muhaddislerimiz metin tenkidi konusunda esnek mi davranmışlardır? “Hadislerin senet ve metin olarak eleştiriye ihtiyaç olduğu, Hz. Ayşe başta olmak üzere çoğu sahabe ve tabiin’in anlaştığı bir noktadır. Buhari’nin sahibi bile, yüz binlerce hadisi eleyerek kitabını yazılmıştır.” (Ahmet Bayraktar, Ateizmus 1, s. 19)

“Geçmişte isnat tenkidi yapılmıştır, metin tenkidi ihmal edilmiştir.” söylemi oryantalist paradigmanın söylemidir. Dikkat edin, bugün ilmi araştırmalarımızda metin tenkidi yapmak başka bir şeydir -nitekim gerektiğinde biz de yapıyoruz- metin tenkidi yapmak veya ona yol açmak için “geçmişte isnat tenkidi yapılmıştır, metin tenkidi ihmal edilmiştir” söylemine sığınmak bambaşka bir şeydir. İşte bu oryantalist bir bakış açısıdır. Böyle oryantalist paradigmayı yansıtan başka argümanlar da vardır. Diyebiliriz ki, Müslümanlar ve oryantalistlerin hadis literatürüne yönelik farklı yaklaşımları; çalışmalarını ve iddialarını dayandırdıkları öncüller, tartışmasız kabul ettikleri temel önermeler ve inanç ilkelerinden kaynaklanmaktadır. Oryantalist paradigma neden aldatıcıdır? Bir kere eğer geçmişten bahsediyorsak muhaddislere haksızlık yapmamak lazımdır. Hadis ilminin tabiatına baktığımızda isnadın esas olduğunu görürüz. Bu, insan fıtratıyla da uyum içindedir. Bir haber duyduğumuzda önce hemen metne yönelip tenkit yapmayız. Önce “bunu nakleden kim, bunu nakledeni tanıyor musunuz?” şeklinde sorular kalbe düşer. Kimden bu haberi aldın? Önce bu soruların peşine düşülür. Onun için isnat araştırması önceliklidir. Diğer taraftan önce metin tenkidi yapılsa belki de pek çok bilginin zayi olmasıyla karşı karşıya kalınabilir. Metin tenkidi öyle bir şeydir ki, cazibesine kapılmamak mümkün değildir. Belki böyle bir anlayış hakim olsaydı rivayet asrında her ravi duyduğu şeyi “kendi aklınca veya kendi kapasitesince tenkide” tabi tutacak, sonra da onu nakletmekten vazgeçecekti. Böyle yapıldığında neredeyse hadislerin çoğunun zayi olabileceği rahatlıkla düşünebilir! Çünkü her ravinin kendi anlayışı olacak ve hadisi reddedebilecekti! Nitekim günümüzde hadisleri Kur’an’a arz etme modası böyle bir sonuç vermektedir. Her aklına esen, hadisi Kur’an’a aykırı görüyor, sonra da ‘bu hadis uydurmadır veya akla aykırıdır.’ diyerek bir hüküm veriyor. Biraz araştırıldığında işin aslının öyle olmadığı aslında görülmektedir. O halde insanların öznel yanları ve aceleci yapıları onları ilmi olmaktan uzaklaştırabilmektedir. İyi ki, rivayet asrının alimleri bugünkü gibi kendi özel anlayışlarıyla meseleye yaklaşmamışlardır! Tabii bütün bunlar metin tenkidi yapılmayacağını göstermez. Metin tenkidi yapmak için de çağdaş söylemlere de ihtiyacımız yoktur. Tarihimizde bunlar vardır. Mesele bunu tekrar işletime sokabilmektir. En basitinden şu kurala bakalım: “Bir senedin sahih olması metnin de sahih olduğu anlamına gelmez.” Aslında bu kural “sahih hadis” tanımın içinde vardır. Ne diyor tanım? “Adalet-zapt sahibi ravilerin muttasıl senetle şaz ve illetli olmaksızın naklettikleri hadis.” İlk üçü ravi ve sened eksenli şarttır. Son ikisi ise hem sened ve hem de metin eksenlidir. Ravi ve senedi öncelemesi itibariyle tanım, hadis tarihi ve gerçekler ile uyum içindedir. Bu tanımdan şunu çıkarırız: Demek ki, metin de ihmal edilmemiştir. Şaz ve illet gerçeği bunun göstergesidir. Özellikle illet (sorun, hata) bahsi metin tenkidi için ufuk açıcı bir metottur. İşte bu illet gerçeği, hadis metnini her açıdan eleştiriye açık hale getirebilmektedir. Onun için de “mesele, yeni tanım veya usul arayışı olmamalıdır.” Bu, enerjimizi boşuna harcamak anlamına gelir. Var olan tanım veya usulü pratize etmeli, işletmelidir. İllet bahsi derin bir konudur. Kur’an’a, akla, sahih sünnete, tarihe, bilime aykırılık vs. hepsi illet bahsinin içine dahildir. Sika olanın (güvenilir ravinin) naklettiği bir hadis Kur’an’a aykırı ise şöyle denmesi gerekir: Bu hadis illetlidir. İlleti/sorunu Kur’an’a aykırı olmaktır. İllet meselesinin nasıl uygulandığını tarihten bir örnekle görelim: “Ümmetim rahmete mazhar olmuş bir ümmettir; onlara ahirette azap yoktur. Kıyamet günü her bir Müslümana, Yahudilerden ve Hristiyanlardan bir kişi verilecek ve ona ‘Ey Müslüman bu senin ateşten kurtuluşunun fidyesidir.’ denilecektir.” (İbn Hanbel, Müsned, IV, 408; Ebu Davud, Fiten, 7; İbn Mace, Zühd, 34) Buhari’nin değerlendirmesi şöyledir: “Hz. Peygamber’den şefaatle ilgili nakledilen haberler ve bir topluluğun azap gördükten sonra cehennemden çıkacağına dair hadisler daha çoktur ve daha açıktır.” (Buhari, Tarihu’l-Kebir, I/39) Görüldüğü gibi Buhari, hadiste bir illet tespit etmiştir. Bu illet, icmaya (genel görüşe, kanaate) aykırıdır. Bu ise tam bir metin tenkididir. Şunu da belirtmelidir ki, metin tenkidi yapmak illa da o hadislere uydurma demek değildir. Günümüzde ise metin tenkidi adı altında pespaye tenkitler yapılmaktadır. Mesela, “Dehre/zamana sövmeyiniz, zira Allah dehrdir.” (Müslim, Elfaz mine’l-Edeb, 5) hadisi tenkit edilir. Neden? Çünkü hadiste ‘Allah’a dehr, yani zaman’ demiş oluyor. Bu açık küfürdür. Sahih-i Buhari’de geçen bir hadis de aynı noktaya işaret edilmektedir: “Vay şu dehrin mahrumiyet ve hüsranına’ demeyiniz. Çünkü Allah dehrdir.” (Buhari, Edeb, 101; İbn Hanbel, Müsned, II/259)  Aynı konuda Buhari’nin rivayet ettiği bir başka hadiste şu mealdedir: “Allah’u Teâlâ buyuruyor ki: “Ademoğlu dehre söverek bana eziyet verir. Halbuki ben dehrim. Her şey Benim elimdedir. Geceyi ve gündüzü ben idare ederim.” (Buhari, Tefsir, 45) Yine bir kutsi hadiste: “Allah buyuruyor ki: “Ademoğlu dehre söver, Halbuki ben dehrim. Geceyi ve gündüzü ben idare ederim.” (Buhari, Edeb, 101) Araplar ölüm, malın telef olması gibi başa gelen musibetlerden dolay “Vay şu dehrin acısına, zararına!” derlerdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber “Dehre sövmeyiniz.” buyurmuştur. Yani başa gelen olayların failine sövmeyiniz. Siz faile söverseniz Allah’a sövmüş olursunuz. Çünkü fail O’dur. (Müslim, el-Minhac, XV/6) Cenab-ı Hakkın ‘Ben zamanım’ demesi, ‘Ben zamanın sahibiyim’ anlamındadır. Mesele tamami ile budur! Hadisin kaynaklık değerinden şüphe etmeyen ama mevcut hadis sisteminin işlevsel olmadığından hareketle yeni bir hadis usulü ve tenkit sistemi benimsenmesi gerektiğini iddia eden bir kesim vardır.  Ama aslında yeni bir usul gerekli değildir. İki açıdan. Birincisi; hadis ilminin tabiatı buna müsait değildir. Hadis ilmi, geleneksel/tarihsel bir ilimdir. Usul inşası için verilere ihtiyacımız vardır. Bu verilerin de hepsi tarihtedir. Bugün ancak bu verilerin kontrolünü yapabilir, tutarlılığını test edebiliriz. Mesela ravileri yeniden tanıyacak, tanıtacak halimiz yoktur. İkinci olarak yeni bir usul ifadesi beylik bir ifadedir. Belki usul içerisinde bir yenilik yapmak mümkün, ancak usulün kendini yenilemek mümkün değildir. Gereksizdir ve enerjiyi boşa harcamaktır. Hadis usulü masa başında yazılmamıştır. Hadis usulü, sahada yazılmıştır. Pratikte yoğrularak ortaya çıkmıştır. Şimdi elimizde böyle bir hadis usulü var. Bunun yerine neyi koyacağız ki? Mecburen tarihte ortaya çıkmış verileri dikkate alacağız, onlara dayanacağız, hazıra konacağız ama bir taraftan da yeni bir usulden bahsedeceğiz. Bu gerçekçi değildir. Bugün sil baştan bir usul yazma düşüncesi, masa başı düşüncesidir. Bizim yeni bir usule ihtiyacımız yoktur, ama var olan usulü işletmeye ihtiyacımız vardır. Sahih hadisin de yeni bir tanımını yapmaktansa mevcut ilkeleri işletmek daha mantıklı bir yoldur. O zaman sorun tanımda değil, pratiktedir.” (Prof. Dr. Yavuz Köktaş, Yolda olabilmek, Yolda kalabilmek, s. 333-347)

Unutulan ve farz olan üç sünnet

İnananlar kardeştir: “Mü’minler ancak kardeştirler.” (Hucurat, 10) “Hiçbiriniz kendi nefsiniz için arzu ettiğinizi kardeşiniz için etmedikçe iman etmiş olmaz.” (Buhari, imân, 7; Müslim, İman, 71-72; Tirmizi, Kıyame 59; Nesai, İman, 19, 33) “Müminleri kendi aralarındaki merhametleşmelerinde, sevmelerinde, yardımlaşmalarında bir vücut gibi görürsün. Ki vücudun bir organı ağrırsa, vücudunun kalan kısmı uykusuzluk ve humma ile o organ için birbirini çağırır.” (Buhari, salat, 88, Mezalim, 5; Müslim, birr, 65; Tirmizî, birr, 18; Nesai, zekat, 67) “Sizler iman etmedikçe cennete giremezsiniz. Birbirinizi sevmedikçe de iman etmiş olmazsınız. ” (Müslim, îman 93-94; Tirmizî, Et’ime 45, Kıyamet 56; İbni Mace, Mukaddime 9, Edeb 11) “Müslüman, Müslüman’ın kardeşidir. Ona zulmetmez, haksızlık yapmaz, onu düşmana teslim etmez. Müslüman kardeşinin ihtiyacını gideren kimsenin Allah da ihtiyacını giderir. Kim bir Müslüman’dan bir sıkıntıyı giderirse, Allah Teâlâ o kimsenin kıyamet günündeki sıkıntılarından birini giderir. Kim bir Müslüman’ın ayıp ve kusurunu örterse, Allah’u Teâlâ da o kimsenin ayıp ve kusurunu örter.” (Buhari, Mezâlim 3; Müslim, Birr 58; Ebu Davud, Edeb 38, 60;Tirmizi, Hudud 3, Birr 19; İbni Mace, Mukaddime, 17)

Ahlak: “Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.”  (Kalem, 4) “Ben, ancak güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” (Muvatta, Husnü’l Halk, 8; Müsned, II/381) “Müminlerin iman bakımından en kamil/olgun olanı; ahlakı güzel olan ve ailesine nazik davranandır.” (Buhari, Edeb, 39; Nesai, İşretu’n-Nisa, 229; Tirmizi, iman hadis no: 2612); “Mizana -Teraziye- konan ameller arasında güzel ahlaktan daha ağır gelecek hiç bir şey yoktur. İnsan güzel ahlakı sayesinde, oruç tutup namaz kılan kimseler derecesine yükselir.” (Tirmizi, Birr, 62) “Müslüman, Müslümanların onun elinden ve dilinden emin oldukları kimsedir.” (Müslim, İman, 14) Ahlaka, emanet, adalet, istişare gibi birçok konular da eklenebilir!

‘OKU’mak: “İlim öğrenmek için gayret sarf etmek, kadın erkek her Müslümana farzdır.” (İbn Mace, Mukaddime,17) “Ya öğreten, ya öğrenen ya dinleyen ya da ilmi seven ol, beşincisi olma (yani bunların dışında kalma) helak olursun” (Heysemi, Mecmeu’z-Zevaid ve Menbeu’l-Fevaid, I/122) Devamı Kur’an ve ilim adlı yazımızda!

Sünnet olmadan yapılamayacak şeylerden bazıları

Namazın ne olduğu, vakit sayısı, kılınış şekli, rüku ve secde sayı/biçimi, vitir, bayram, cenaze namazlarının şekli ve tekbir sayısı, cuma namazının rekat sayısı, hutbe okunması, hac  ibadetinin erkan, esrar ve sırları, hangi cins malların zekata tabii olacağı ve bunlardan ne miktar verileceği, cihad ve harp hukuku,  anlaşma ve sözleşmelerle ilgili esaslar, faiz sayılan ve sayılmayan  şeyler, selemin şartları, toprak ve arazi hukuku ile ilgili hükümler, orucu bozan-bozmayan şeyler, Mecusi ve Sabii’den cizye alınması meselesi, alışverişte, ticari şirketlerde caiz olan ve olmayan durumlar, şufa ile ilgili kurallar, hayız gören kadınların namaz ve oruç meselesi, evlilikte süt  kardeşliğinin haramlığı ve şartları, iki kız kardeşi aynı anda nikahlanamamak ve evlendiği kadının halasını ve teyzesini alamamakla ilgili durumlar, kocası ölen kadının iddetini nerede, nasıl bekleyeceği, mehrin  taban miktarının tespiti gibi.

Bazı hadis inkarcıları da, “Cuma namazı hutbesi Kur’an’da geçmez iken kendileri hutbe okur. Hutbenin delili hadistir. Cuma namazının kaç rekat olduğu Kur’an’da geçmez. Ama iki rekat kıldırırlar. Rekatın delili hadistir. Hutbenin namazdan önce olduğu da hadiste geçer. Hutbenin dua kısmı da hadistir. Hergün dört rekat kılınan namaz cuma günü iki rekat olarak kılınır. Delili hadistir. Peygamber demiş ki, ‘benden duyduğumuz sözleri -yani hadisleri- yazmayın.’ Bu sözün kendisi bile hadistir. Hadis ile hadisi inkar ediyorlar. On yıl önce ‘müsteşrikler hadisleri ortadan kaldırmaya çalışıyor.’ diyorlardı. Bugün kendileri bunu yapıyorlar. ‘Peygamberden iki yüz yıl sonra hadis uydurmuşlar’ diyorlar ama kendisi beş yüz yıl sonra uydurulan sözleri delil gösteriyorlar. Onların etrafındakiler, gassalın önündeki meyyitten daha beter oldular. Sofileri eleştirirken kendilerinin sofileri onların her sözünü ilahi sözler gibi telakki ediyorlar. Bu yolun sonu iyi değil.” (Murat Padak)

Efendimizin haram kıldığı bazı örnekler: Resulullah (sav) bir erkeğin bir kadını halası veya teyzesi ile aynı nikahta birleştirmesini, Köpek dişli yırtıcı hayvanlarla pençeli kuşların etlerinin yenmesini, kadınlarla halvet halinde olunmasını, kafire benzemeyi, kadınlarla tokalaşmayı, erkeklere İpek giymeyi ve altın takınmayı, kadınların güzel koku sürünerek erkeklerin arasına katılmasını, kadının erkeğe erkeğin kadına benzemesini yasaklamıştır. Resulullah, eşek etinin haram olduğunu söylemiş, kadınların özel hallerinde namaz kılmayıp oruç tutmaması ve sonradan da sadece orucu kaza etmesini emretmiş, muta nikahını haram kılmış, dövme yaptırmayı lanetlik bir iş olarak ifade etmiş, faiz alana verene, yazana ve şahidine ve içki içene, sunana, satana, satın alana, sıktırana, sıkana, taşıyana ve taşıtana lanet etmiştir.

Mevzu hadis

Hadis diye uydurulan sözlerdir. (DİA, Mevzu maddesi) Mevzu hadisleri tanıma yolları: Hadis uyduranın itirafı, haberlerin sözünde veya manasında bozukluk bulunması, eldeki mevcut güvenilir hadis kaynaklarında bulunmaması, birçok insanın görmesi gereken bir hadiseyi bir kişinin gördüğünü iddia etmesi, Kur’an’a ve sahih sünnete muhalif olması, akıl, his ve müşahedeye, tarihi olaylara aykırı olması. Mesela, “Size benim hadisim olarak rivayet edilen doğru bir sözü duyduğunuz zaman onu ben söylesem de söylemesem de kabul ediniz.” Bu uydurma sözü, “Her kim benim söylemediğim bir sözü bile bile bana isnat ederse cehennemdeki yerini hazırlasın” (Buhari, İlim, 38; Müslim, Hadis no: 4; Darimi, Sünen hadis no: 594; İmam Ahmed, Müsned hadis no: 9146) mütevatir hadisiyle bağdaştırmak mümkün değildir. Nitekim Acluni, ‘sahih değildir, aşırı derecede zayıf hatta uydurmadır.’ Darekutni, ‘çok zayıf’ ve el-Ukayli, ‘Sahih bir isnadı yoktur.’ (Keşfu’l-Hafa, 1/86, No: 220 Darekutni, es-Sünen, V/371-372, No: 4474; el-Ukayli, ed-Duafa, I/32; İbnu’l-Cevzi, Mevzuat, I/420; Sehavi, Makasıt, s. 56, No: 59; Kandemir, Mevzu Hadisler, s. 175) hükmünü vermişlerdir. “Nuhun gemisi Kabe’yi yedi defa tavaf ederek ‘makam’ın arkasında iki rekat namaz kıldı.” (Abdurrezzak es-Sana’ni, el-Musannef, V/93) uydurmasının (Mustafa es-Sibai, es-Sünne ve mekanetuhâ fi’t-teşrîi’l-İslami, s. 98; A. Aydınlı, Hadiste Tespit Yöntemi, s. 95) normal akıl ve sağlam bir mantıkla bağdaştırılması mümkün değildir. Ufeyr ibnu Ma’dan: “Ömer ibnu Musa Humus’a geldiği zaman mescide giderek etrafını sardık. O ikide bir: “Salih bir şeyhten şöyle duydum” diyerek rivayette bulunuyordu. Bunu o kadar tekrarladı ki, dayanamayarak: “Bu salih şeyhiniz kimdir? Adını söyleyin de öğrenelim” dedim. Şeyhinin Halid ibnu Ma’dan olduğunu öğrenince: “Onunla nerede ve ne zaman görüştünüz?” diye sordum. 726’de Ermeniyye gazasında görüştüklerini söylemesi üzerine şöyle dedim: “Ey şeyhim! Allah’tan kork, Halid ibnu Ma’dan 722’de vefat etti. Sen ise ölümünden dört sene sonra onunla görüştüğünü iddia ediyorsun! Üstelik o, hiçbir zaman Ermeniyye’de savaşmamıştır.” (Prof. Dr. Nihat yatkın, Hadis Usulü IV Yaygın (Müştehir) ve Uydurma Haberler, s. 317)

Hangi konudaki hadisler mevzu olabilir? Senenin veya haftanın belirli gün ve gecelerinde kılınması tavsiye edilen namazlar, belirli tarihlerde bazı hadiselerin cereyan edeceğini haber veren hadisler, kıyamet alametlerinin belirli aylarda zuhur edeceğini açıklayan hadisler, Türkleri, Habeşlileri, Sudanlıları kötüleyen hadisler, Ebu Hanife ve İmam Şafii’nin adlarını anarak medh veya zemmeden (öven veya yeren) hadisler, Mürcie, Cehmiyye, Kaderiyye ve Eş’ariyye mezheplerinden bahseden hadisler, İskenderiyye, Dimyat, Basra, Bağdat, Kazvin, Ürdün, Abadan, Cidde, Askalan, Nusaybin, Antakya, Horasan, Talkan, Merv, Buhara, Semerkant, Herat, Fas gibi şehir ve memleketleri öven veya yeren hadisler, Peygamberlerin veya diğer büyük zevatın kabirleri hakkında ileri sürülen hadisler, Hızır ve İlyas’ın hayatlarından bahseden hadisler, Aşura gününün faziletlerinden ve o gün sürmelenmekten, süslenmek veya hüzünlenmekten, namaz kılmak, infak etmek ve aşura çorbası pişirmekten bahseden hadisler, mercimek, pirinç, bakla, patlıcan, portakal, üzüm, pırasa, karpuz, ceviz, peynir ve helva gibi yiyecek maddeleri ve gül, nergis, menekşe gibi çiçekler ve bitkiler hakkındaki hadisler, sokakta yemek yemeği ve eti bıçakla kesmeyi yasaklayan ve etin faziletinden bahseden hadisler ve Kur’an-ı Kerim surelerinin faziletleri hakkındaki hadislerin çoğu uydurmadır. Suyuti’nin beyanına göre hakkında sahih hadis olan sureler ise şunlardır: Fatiha, Bakara, Ali İmran, Nisa, Maide, En’am, A’raf,  Tevbe, Kehf, Yasin, Duhan, Mülk, Zelzele, Nasr, Kafirun, İhlas ve Muavezeteyn. (Suyuti, Tedribu’r-Ravi, II/290) İmanın artıp eksilmesi hakkındaki hadislerin çoğu da uydurmadır. Akıl hakkındaki hadisler, evladı kötüleyen hadislerin tamamı, bekarlığı öven hadisler, beyaz horozu öven hadisler, akik taşından yapılmış yüzük takmanın fazileti hakkındaki hadisler, ticareti kötüleyen ve malın fitne olduğundan bahseden hadisler uydurmadır. Meşhur muhaddislerin meydana getirdiği bir sened zinciriyle Hz. Peygamber’den veya Hızır’dan söz eden, Hasanu’l-Basri, İmam Caferi Sadık gibi büyük zatlardan rivayet edilen haberin sonunda bazen “bundan şüphe eden kimse kafir olur” şeklinde bir açıklama olursa bu tür nakiller de uydurmadır. Bu konuda, ‘Mevzu hadisler’ adlı yazımıza da bakılabilir. 

Metni sorunlu gözüken bazı hadislerin tevili, tahrici

“Rabbimiz baldırını açacak, her mümin erkek ve kadın ona secde edecektir. Ancak, dünyada iken gösteriş olsun ve desinler diye secde edenler o gün secde edemeyeceklerdir. Secde etmeye çalışacaklar fakat sırtları tek bir parça haline gelecek ve secdeye eğilemeyeceklerdir. (Buhari, K. Tefsir el-Kur’an, Sure: 68, bab: 2 K. et-Tevhid, bab: 24; Müslim, K. el-İman, bab: 302, Hadis No: 183; Fethul Bari, X/116 – 117) “O gün Baldırın açılacağı! (bütün çıplaklığı ile gerçeğin ortaya çıkacağı) ve secdeye davet edilecekleri gün, (secde) edemezler.” (Kalem, 42) ayeti bize aslında bu kelimenin mecaz anlamda kullanıldığını ispat etmektedir ki, İkrime, Katade, Said b. Cubeyr, Mucahid ve Abdullah b. Abbas da ayeti mecaz anlamışlardır. Ayrıca özel olarak ‘Peygambere kanıtlamak için (baldır açma)’ diye bir ifade hadiste yoktur. Aksi durum zaten Allah’a insani bir özellik izafe etmek olur ki, bu ayetlere zıt bir durum olur: Şura 11: “Onun benzeri hiçbir şey yoktur.” Yunus 10: “Sübhanekellahümme” (Allah’ım, Seni noksan sıfatlardan tenzih eder, kemal sıfatlar ile tavsif ederim.) Öyle ise, “baldırı açmaktan” maksat nedir? Alimler bunu, “bütün hakikatlerin çırıl çıplak ortaya çıkması (sebebiyle) hesap ve cezanın bütün şiddet ve dehşetiyle hüküm sürmesi” şeklinde anlamışlardır. Nitekim hadis de, bu konudan bahsetmektedir. Zaten Araplarda bu mecazı çok kullanırlar. Mesela, “Savaş baldırını açmak.” diye bir deyim kullanırlar ki, bu ifade ile “savaşın çok kızıştığı” manasını kastederler.

“Ölü ailesinin kendisi için ağlamasından dolayı azaba uğratılır.”  Hz Ömer’den rivayete göre, Peygamber (sav) şöyle buyurdu: “Ölen kimse yakınlarının kendisi için ağlamalarından dolayı azap görür.” (Buhari, Cenaiz: 45; Ebu Davud, Cenaiz: 29) Abdullah b. Ömer şöyle der: “Ölen kimse dirilerin ağlamasıyla azap görür.” Bunun üzerine Aişe şöyle demiştir: Allah, Ebu Abdurrahman’ı bağışlasın, yalan söylememiş fakat unutmuş veya hata etmiştir.” Olay şöyledir: “Rasulullah (sav), bir Yahudi topluluğuna uğramış, onlar ölen bir kimse için ağlıyorlardı. Rasulullah (sav) onlar için “Onlar şu ölüye ağlıyorlar halbuki o azap görüyor.” buyurmuştur. (Ebu Davud, Cenaiz: 29; Muvatta, Cenaiz: 12) Yoksa “Doğrusu hiçbir günahkar bir başkasının günah yükünü yüklenmez.” (Necm, 8) Yani ağlandığı için değil, Müslüman ölmediği için azap söz konusudur.

Dünya balığın üzerindedir. Balık başını sallayınca depremler olur. (İbni Kesir) İbni Kesir bir hadis değil tefsir kitabıdır. İbni Kesir bu rivayeti aktardıktan sonra bu tür haberlerin ‘uydurma- israiliyat’ olduğunu da belirtmiştir. (Tefsir, V/385; I/18) Tıpkı İbni Kesir gibi İbni Atıyye de rivayetleri eserine aldıktan sonra, ‘Bunların zayıf haberler olduğunu, mevcut senedlerle bunları ispata imkan olmadığını’ söyler. (El-Muharrar, IV. varak 49b) “Yeryüzü öküz ve balığın sırtındadır. Balık sallanınca depremler olur.” (Hakim, Müstedrek,  IV/636; el-Munziri, et-Terğib ve’t-Terhib, IV/257; İbn-i Kesir Tefsiri, II/29 68/1’in açıklamaları) Uydurma bir İsrailiyyat olduğunda alimler hemfikirdir: İbni Kayyım el-Cevzi (el-Menaru’l-Münif, 78), İbni Kesir (Tefsir, V/385), Ali el-Kari (Esraru’l-Merfua, 430), Hakim (Müstedrek, Beyrut, 1411/1990, IV/636), İbni Atiyye (Muharrav, IV/49) Ayrıca İmam Ahmed‘in ‘Kitabu’l-İlel ve Maü’rifeti’r-Rical’inde, İbn Hibban‘ın ‘Kitabu’l-Mecruhin’inde de hadis sorunlu ve hadisin senedinde bulunan ravi Sa’id b. Sinan için ise ez-Zehebi’nin Mizanu’l-İ’tidal’inde (II/143) Buhari‘nin ‘Münkeru’l-hadistir’ ve Nesai’nin ‘Metruktur’ dedikleri kayıtlıdır. Zehebi, benzer bir hadisin de uydurma olduğunu belirtmiştir. Benzer başka bir rivayet için Heysemi (Mecmuu’z-Zevaid, VII/131) hadisi rivayet edenler arasında bulunan Abdullah bin Ahmed’in zayıf bir ravi olduğunu belirtmiştir.

İddia: Buhari bile binlerce hadis arasından seçerek oluşturduğu kitabında bu hadis var mı? En güvenilir hadis kitabı böyle ise hadislere güvenilebilir mi? Hadis: “Yeryüzü balığın sırtındadır. Cennete girecekler ilk olarak bu balığın ciğerinden yiyecektir.” (Buhari III/51) Bu paylaşımda iki ayrı rivayet tek (hadis değil) “haber” olarak aktarılmaktadır! Ayrıca Buhari III/51’de böyle bir hadis yoktur! Buhari, Rikak 44; Müslim, Münafikun 30’da “Müminlere balık ve öküzün ciğerinden yedirilmesinden” bahsedilir! Yani “Dünyanın öküzle balığın üstünde” olduğunu söyleyen rivayet hadis değildir ve Buhari’de de hiç geçmez! Aksine ravilerden Sa’id b. Sinan için Buhari, ‘Münkeru’l-hadis’ (güvenilir raviye muhalif rivayet eden zayıf ravi) der. ‘Yeryüzü balığın sırtındadır’ rivayeti İbni Kesir’de geçer ama israiliyat kaydını da yine bizzat İbni Kesir düşer. Görüldüğü gibi iddiaları azıcık araştırınca gerçekler çok farklı çıkmaktadır!

“Uğursuzluk üç şeyde vardır: Kadında, evde ve atta.” (Buhari, Cihad, 47, Ṭıb, 54, Nikaḥ, 17; Müslim, Selam, 119) Halbuki “İslam’da taşe’um (uğursuz sayma, kötüye yorma) yoktur. (Buhari, Tıb, 54 ; İbn Hacer el Askalani; Fethul Bari (Sahih-i Buhari şerhi); Bab Tıb, II/ 489) Diğer bir hadiste ise: “Eşya da uğursuzluk yoktur, safer ayında uğursuzluk yoktur, baykuşun ötmesinde bir uğursuzluk yoktur.” (Müslim, Selam, 102) buyurulmaktadır. Peygamber (sav) bir hadis-i şerifinde, “İslam’da taşe’um (uğursuz sayma, kötüye yorma) yoktur; en iyisi tefe’uldur (iyiye yormadır)” (Buhari, Tıb, 54) buyurarak, bu zararlı anlayışın İslam’da bulunmadığını ifade etmektedir. Ahmed b. Hanbel’in rivayet ettiği gibi: “Şu üç husus Ademoğlunun mutluluğundandır: Saliha bir kadın, uygun bir mesken ve uygun bir binek. Şu üç husus da Ademoğlunun bedbahtlığındandır: Kötü kadın, kötü mesken ve kötü binek.” (Müsned, I/168) Detay için, ‘İslam’da kadın hakları’ adlı yazımıza bakılabilir.

Peygamber savaşta kadınların ve çocukların öldürülmesinde bir sakınca olmadığını söyledi. Enes’in bildirdiğine göre Rasulullah (sav) savaşa giden askerlerine hitaben şöyle buyurdu: “Allah’ın adıyla, Allah’ın inayetiyle ve Rasulullah’ın dini üzere (cihad etmek üzere) yürüyün. Sakın piri fani yaşlıları, çocukları, kadınları öldürmeyin. Ganimetten bir şey çalmayın, ganimetlerinizi toplayıp uygun bir şekilde muhafaza edin. İyi davranış sergileyin, şüphesiz Allah iyi, güzel davrananları sever.” (Ebu Davud, Cihad, 90; Neylu’l-Evtar, VII/246) Aynı zamanda mecburiyet durumlarında yani gece baskınlarında bunların istemeden de öldürülmesi sonucunda bir sakınca olmadığı bildirilmiştir. (Buhari, Cihad, 146; Muslim, Cihad, 26/h.no: 1745) İmam Nevevi ve İbn Hacer’e göre burada Efendimiz, “kadın ve çocukların kasten direk öldürülmesi olayından” değil, “müşrik erkeklere atılan (ok-mızrak gibi) silahların yanlışlıkla/bir kasıt olmaksızın onlara isabet etmesini kastetmiştir. Yoksa Hz. Peygamber kadın ve çocukların öldürülmesini kesin olarak yasaklamıştır. (Buhari, Cihad,147,148;  Müslim, cihad, 24, 25/h. No: 1744; Ebu Davud, cihad,  121;  Tirmizi, Seyr, 9;  İbn Mace, cihad, 30;  Darimi, Seyr, 25;  Ahmed b. Hanbel, II/122,123) Bu hadislere dayanan dört mezhebin ittifakıyla, bizzat savaşa katılmayan kafirlerin kadın ve çocuklarının öldürülmesi caiz değildir. (Vehbe Zuhayli, el-Fıkhu’l-İslami, VI/421-423) İmam Malik ve Evzai’ye göre, düşman kadın ve çocukları önlerine koyup onları bir zırh olarak kullansalar bile öldürülemezler! (İbn Hacer, Fethu’l-Bari, 6/147)

“Bir kimse önüne hayvan semerinin önündeki veya arkasındaki tahta kadar da olsa bir şeyi koymaksızın namaz kılarsa önünden geçen siyah köpek, kadın ve eşek onun namazını keserek bozar.” Ebu Zer’e sordum; “Kara köpeğin kırmızı ve beyaz köpekten farkı nedir?” Dedi ki: “Ey kardeşimin oğlu benim Rasulullaha sorduğum şeyi sende bana sordun, “siyah köpek şeytandır.” buyurdular. (Nesai, Kıble: 7; Ebu Davud, Salat: 113; Darimi, Salat: 43; Tirmizî, Salat: 253)  Hz. Aişe’nin yanında namaz kılanın önünden geçen köpek, merkep ve kadının namazı bozacağından bahsedilir. Bunun üzerine o şöyle dedi: “Bizi merkep ve köpeğe mi benzettiniz?! Allah’a andolsun ki ben, kıble ile Peygamber arasında yatarken, onun bana doğru namaz kıldığını gördüm. Bazen bir ihtiyacım hasıl olurdu. Ona karşı oturup, Allah Rasulunü rahatsız etmek istemezdim. Bu yüzden ayak ucu tarafından yavaşça sıyrılıp çıkardım.” (İbn Hacer el Askalani, Fethu’l-Bari, 514) Ahmed bin Hanbel şöyle demiştir: “Namaz kılanın önünden siyah köpeğin geçmesi namazı bozar. Merkebin veya kadının geçmesi ise tartışmalıdır.” (Askalan, Fethul Bari, Bab Namaz, II/147-148)

“İçki içmede beşinci kez ısrar edenleri öldürün.” Muaviye b. Ebi Sufyan demiştir ki:
Rasulullah (sav): “İçki içtikleri zaman onlara dayak atınız. Sonra yine içerlerse dövünüz, sonra tekrar içerlerse, yine dövünüz, sonra yine içerlerse öldürünüz.” buyurdu. (Tirmizi, Hudud 15; İbn Mace, Hudud 17; Nesai, Eşribe 42; Ebu Davud, Hadler, 36) Hattabi şöyle demektedir: “Bazen emir, cezayı vaad (ceza ile tehdit) şeklinde olur. Onunla bu işin olunması amaçlanmaz. Onunla ancak bir işten ‘sakındırmak’ kastedilir.” Bu metot Kur’an’da da kullanılır. “Kur’an’ın önemli eğitim yöntemlerinden birisi, korkutma yoluyla kötülüklerden vazgeçirmektir. Müjde verme, teşvik etme yöntemlerini işlediği gibi korkutma yöntemini de kullanmaktadır.” (Abdülcelil Candan, Kur’an okurken zihne takılan ayetler, s. 490) Zaten Efendimiz de 4. kez sarhoş getirilen kişiyi öldürmemiştir. (Ebu Davud, Hudud, 35-37) Hatta sarhoş yakalanana, “Allah seni rüsvay etsin!’ diyenlere Efendimiz:  ‘Böyle söylemeyiniz, ona karşı şeytana yardım etmeyiniz.’ buyurmuştur.” (Buhari, Hudud, 4; Müslim, Hudud, 35; Ebu Davud, 35, 36; Tirmizi, Hudud,14, 15)

“Rasulullah buyurdular ki: “Kim keleri ilk darbede öldürürse ona yüz sevap yazılır. İkinci vuruşta öldürürse daha az kazanır. Üçüncü vuruşta ise bundan da az sevap kazanır.” (Muslim, Selam 147 (2240); Ebu Davud Edeb 75 (5263 5264); Tirmizi Ahkam 1 (1482); Tirmizi, Sayd, 13. bab) Alimler kertenkelenin eziyet verici haşerattan sayıldığında ittifak etmişlerdir. Peygamber (sav)’in onun öldürülmesini emir buyurması bundandır. Bir vuruşta öldürmenin çok sevaplı, ikinci vuruşta öldürmenin ondan daha az sevaplı olması bu hususta dikkat göstermeye teşvik içindir. Böylece zararlı hayvan acı çekmez.

“Eğer İsrail oğulları olmayaydı et kokmayacaktı.” (Buhari, Kitabu’l Enbiya, 8 ; Fethu’l Bari, Kitabu’l Enbiya, 3330, VII/11-15) Bakara, 57. ayetinde işaret olunduğu üzere İsrail oğulları kırk yıl çölde gökten inen ‘menn ve selva’ adlı yemeklerle geçinmişlerdi. Bu iki gıdadan her gün yetecek kadar almaya ve taze taze yemeye izinli idiler. Fazla almaktan men edilmişlerdi. Fakat hırslı davranan bu millet yasak zıttına bıldırcın etini saklamaya başlamışlar ve eti kokutmuşlardır. Hadiste bundan bahsetmekte ve yaptıkları hata üzerinden dünyaya olan hırsları eleştirilmektedir. Benzer örnekler için ‘Te’vilu Muhtelifu’l-Hadis’ adlı yazımıza da bakılabilir!

İslam düşüncesinde sünnet ve yeni bir usul denemesi

İslam’ın temel kaynakların Kur’an ve Sünnet olduğu kuşkusuzdur. Yeni metot için klasik yöntemlerden gerekli görülen unsurlar alınmakla birlikte, onlara ilaveten sosyal bilimler alanındaki çağdaş gelişmelerden de yararlanmak gereklidir.

Değişen şart ve ihtiyaçlara uygun olarak nasıl her asırda Kur’an yeniden yorumlanmış,  yeni yeni tefsirler yazılmışsa,  aynı şekilde sünnetin de yeniden yorumlanması gerekir.  Fakat maalesef bugün, çağdaş bir şerh olma iddiasıyla yazılmış olan hadis yorumlarının ve şerhlerinin büyük çoğunluğu,  geçmiş yorumların tekrarı olmaktan öteye gidememektedir. Yine hadis/sünnet eğitimine baktığımızda, genelde verilen hadis eğitiminin pek çoğu öğrenciler açısından günlük hayatta uygulanma imkanı bulunmayan bilgilerdir. Yani ‘sünnet ve siret’ yaşanması gereken bir olgu olarak değil de, bilinmesi gereken bir malumat olarak algılanmaktadır.

Klasik Sünnet tanımlarının Değerlendirilmesi ve Yeni Bir Sünnet Tanımı Denemesi

Günümüzde Müslümanlar -gelenekçi olsun,  modernist olsun- tekrar Kur’an’a dönmek gerektiği konusunda hemen hemen fikir birliği etmiş durumdadır. Sünnet konusunda yapılan çalışmalar ise ya sünnet konusundaki bazı tenkitlere karşı onu savunma amacına ya da bazı İslami meselelerin hadisler ışığında ele alınması amacına yöneliktir.  Bu çalışmalar kesinlikle yararlı ise de asıl önemli olan “14 asırlık birikimimizi gözden geçirmek,  değerlendirmek ve bu değerlendirmenin ışığında çağın ihtiyaç ve şartlarına uygun bir sünnet anlayışı geliştirebilmektir.” 

Sünnet denince ilk akla gelenler: Namazın sünnetleri, sünnet olmak, misvak kullanmak, gümüş-akik yüzük, sarık sarmak, yemeğe tuzla başlamak, sakal bırakmak gelir. Ebu Abdirahman Mukbil b. Hadi el-Vadi, ‘Ayakkabılarla namaz kılmanın meşruiyeti’ adlı eserinde ‘ayakkabıyla namaz kılmanın unutulan sünnetlerden’ olduğunu zikrederek, bir sünneti ihyaya çalışır. Bir dergide “unutulan sünnetlerimiz ve namazda sarık sarmak” başlığı altında yayınlanmış makalede yazarların üzerinde durdukları konular öz, esas değil, detaylarla alakalı konulardır. Bu örnekler gösteriyor ki, sünnetin ana konuları ve özellikle Müslümanların “toplumsal problemleri üzerinde durulması gerekirken, ferdi bir sünnet anlayışının zihinlerde hakim olduğunu” görülmektedir. Mevcut sünnet anlayışımız, geçmişin sırf bir tekrarı olmakta öteye gidememekte ve çağdaş İslam toplumlarının karşılaştığı meselelere yol gösterememektedir.

Niçin Bugüne Kadar Yeni Bir Sünnet Tanımı ve Anlayışı Geliştirilemedi?

Sünnet, bir model, yaşayış tarzı ve dünya görüşü olarak değil, mücerret bir delil olarak algılandı. Müslümanlar İslam’ı bir ideoloji, bir hayat tarzı ve dünya görüşü olarak algılamadıkları müddetçe, içinde bulundukları durumdan kurtulmalarının mümkün olmayacağını idrak etmeleri gerekir. Ayrıca, Geçmişte yaşamış olan İslam alimlerinin seviyelerini erişilmez kabul edip, onların geliştirdikleri tanımlardan daha iyilerini yapamayacağımız düşüncesi de ikinci bir nedendir. Yine uygun zemin bulunamayışı diğer bir etkendir. Sünnet ilkelerinden uzaklaşmış ve sık sık totaliter bir karakter kazanmış olan yönetimlerde, yeni bir sünnet anlayışı getirmeye çalışmak, mevcut yönetimle karşı karşıya gelmektir. Buna örnek olarak, yönetimin baskılarına maruz kalan İmam-ı Azam Ebu Hanifeyi, mihne olaylarında yönetim tarafından işkencelere tabi tutulan İmam Ahmet b. Hanbel’i ve düşmanlarının yönetimi arkalarına alarak hapse attırdıkları İbni Teymiyye’yi örnek verebiliriz.

Klasik Sünnet Tanımlarının Değerlendirilmesi

Hadisçilerin Tanımı: Şeri bir hüküm ifade etsin ya da etmesin, Hz.  Peygamberin bütün sözleri, fiilleri, takrirleri, onun hayatına dair bilgiler sünneti oluşturur. Fıkıhçıların Tanımı: Farz ve vacipler dışında Hz. Peygamberden gelen hükümler sünneti meydana getirir. Usul-i Fıkıhçıların Tanımı: Kur’an dışında, Hz. Peygamberin şer’i bir hüküm teşkil eden söz, fiil ve takrirleri. Kelamcıların Tanımı: Sünneti bidatin karşıtı olarak tanımlamışlardır ki, aslında bu bir tanım olmaktan ziyade, bir şeyin ne olmadığını tarif etmektir.

Bu tanımların eksik yönlerini şöyle sıralayabiliriz. Sadece akademik ihtiyaçlara göre yapılmışlardır. Sünnetin toplumsal boyutundan ziyade, bireysel boyutuna ağırlık vermiş, bağlayıcılık yönünden sünnet sınıflandırılmamış ve Kur’an tanımların dışında bırakılmıştır. Bu tanımların hiçbirisinde sünnet; sosyal, ekonomik, ahlaki, siyasi açılardan ele alınmamıştır. Sünnet, fert planında Hz.  Peygamber gibi İslam’ı yaşamak olduğu kadar, aynı zamanda -hem de daha önemli olarak- Hz.  Peygamberin oluşturduğu Medine toplumu gibi bir toplumu çağımızda oluşturmaya çalışmaktır. Yani sünnetin temel amacı, sadece iyi birer Müslüman yetiştirmek değil, Kur’an’ın ilkelerini esas alan, Kur’an’a dayalı bir toplum oluşturma gayesi de olmalıdır. Oluşturulan bu toplumun nihai görevini de Ali İmran, 110.  ayet bizlere bildirmektedir. “Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; iyiliği emreder, kötülüğü yasaklar, Allah’a da inanırsınız.”

Muhammed Tahir b. Aşur’a (1879-1973) göre sünneti 12 kategoride mütalaa etmek mümkündür. Bunlar:

Yasama, fetva, yargı, devlet başkanlığı, iyiye güzele teşvik, arabuluculuk, fikir danışanlara yol gösterme, nasihat, insanları en mükemmel olana yönlendirme, yüce hakikatleri telkin, tehdit ve azarlama, yaratılış icabı ve maddi ihtiyaç gereği yapılanlar. Saydığımız bu maddelerde ilk 3’ü hariç diğer başlıkların bağlayıcılığı yoktur. Fakat günümüzde birçok Müslüman, bağlayıcılık açısından farklılıklar arz eden sünneti ayrım yapmaksızın bir bütün olarak kabul etmektedir. Şalvar giymek, masada yemeyip yerde yemek yemek, çatal bıçak kullanmayıp elle yemek, koltuk yerine yerde oturmak gibi hususlar sünnet olarak kabul edilip, bunlar üzerinde ısrarla durulmaktadır.

Yasama: Sünnetin büyük çoğunluğu bu kategoriye girer. Çünkü Hz.  Resul’ün gönderiliş amacı hüküm bildirmektir: Hacc’ın  nasıl yapılacağı,  namazın nasıl kılınacağı gibi.

Fetva: Dini konularda Hz. Resul’e  sorulan sorulara O’nun verdiği fetvalardır. Bu fetvalar bağlayıcıdır!

Yargı: İhtilaflı iki taraf arasında  Hz. Resul’ün verdiği hükümlerdir. Bu  kategorinin bağlayıcılığı da söz konusu şahıs, durum, şartlara bağlıdır.  Mesela sıcak bölgelerde fermantasyona sebep olan  bazı kapların  kullanımının yasaklanıp, bu  yasağın soğuk  bölgelerde geçerli olmaması gibi.

Devlet başkanlığı: Peygamber olarak değil, devlet başkanı olarak verdiği hükümlerdir. Harpte düşman üzerinden alınan eşyaların kullanılabileceği hükmü gibi. Devlet başkanı izin vermezse  düşman üzerindeki eşya alınamaz.

İyiye-güzele teşvik: Bu emir ve yasaklar mutlaka yapılması gereken şeyler değil,  iyi ve güzele teşvik  amacını güder.

Arabuculuk: İki tarafı anlaştırmak amacıyla  ve iki tarafın rızasına dayalı olmak şartıyla ortaya konan çözümlerdir. Mesela Kab  b. Malik ile Abdullah b.  Hadred arasındaki alacak meselesinde “alacağının yarısından vazgeçmesini Kab’a  tavsiye etmesi” gibi. Yoksa herkes alacağının yarısından vazgeçmek zorunda değildir.

Fikir danışanlara yol gösterme: Hz. Resul,  Hz. Ömer’in  sadaka olarak verdiği  atını sakatlanınca para ile geri almak istemesini caiz görmemesi buna örnektir. Fakihler ise bu alışverişi caiz görürler. Hz. resul yasak koymamış,  sadece davranışı hoş görmemiştir.

Nasihat: Kendisine evlilik için gelenlere yaptığı tavsiyeler. Bu tavsiye ve yönlendirmeleri emir/yasak değil, sadece nasihattir.

İnsanları en mükemmele yönlendirme: Birçok emir ve yasağın amacı budur. Hasta ziyareti,  cenazeyi takip, davete icabet etmek gibi.

Yüce hakikatleri telkin: Mesela sadakanın önemini anlatmak için söylediği: “Uhud dağı kadar altınım olsa,  üç dinar kalıncaya kadar onu sadaka olarak dağıtırdım.” gibi. Ebu Zer bu hadisi ümmete şamil kılmak ister ama Hz. Osman ona itiraz eder.

Tehdit ve azarlama: Tehdit ve ikaz amacı ile Hz. Resul’ün mübalağa ifade eden cümleleri. Bu tür hadislerin zahiri manalarını kabul etmek yanlış olur. Mesela “Cemaatle namaza gelmeyen Müslümanların evlerini başlarına yıkasım gelir.” hadisi. Böyle bir  şey yapılmamıştır. Amaç gevşek Müslümanları ikazdır.

Yaratılış icabı ve maddi ihtiyaç gereği yapılanlar: Hz. Resul’un insan olarak yaptıkları şeyler. Yeme  içme,  giyinme,  yürüyüşü,  uyuması gibi.

Yeni Bir Sünnet Tanımı

“Hz.  Peygamberin kendi döneminde İslam toplumunu akide, ibadet, tebliğ, siyaset, ekonomi, eğitim, ahlak, hukuk vb.  bireysel ve toplumsal hayatın her alanında yönlendirip yönetmede, Kur’an başta olmak üzere esas aldığı ilke ve prensipler bütününün oluşturduğu bir zihniyet ve dünya görüşüdür.”

Sünnetin bireysel, toplumsal ve evrensel olmak üzere üç boyutu söz konusudur. Zira Sünnet, bireyselliğe indirgendiği, sadece Hz.  Peygamber gibi iyi bir Müslüman birey olmak ile özdeşleştirildiği sürece İslam dünyasının kurtuluşu sadece bir ütopya olarak kalmaya devam edecektir. Sünnet sadece şekil/lafız değil, bunların altında yatan mana, ruh, ilke, hikmet ve amaçtır. Sünnet, Peygamberin her dediğini her yaptığını aynen ve bunların altında yatan amaç, gaye ve ilkelere bakmaksızın tekrarlamak ve taklit etmek değildir.  Sünnet bize Kur’an’ın bir yorumu olması hasebiyle bireysel ve toplumsal prensipler verir. Bize düşen bunlardan yola çıkarak her zaman ve her mekanda, gelişen şartlar altında çağımızın sorunlarına cevap hazırlamaktır. Kur’an ve sünnet kıyamete kadar ortaya çıkacak bütün meselelere hazır çözüm getirmemiştir. Nitekim Muaz b.  Cebel’i Efendimiz Yemene görevli olarak gönderirken, ona karşılaşacağı meseleleri nasıl çözeceğini sorduğunda Muaz b.  Cebel: “Önce Kur’an’da çözüm arayacağım, onda bulamazsam senin sünnet modeline bakacağım, ondada bulamazsam kendi görüşüme göre hüküm ve karar vereceğim.” (Tirmizi, Ahkam, 3, Ebu Davut, Akdiye, 11, Daimi, Mukaddime 20; el- Müsned, V. 230. 236, 242) demiş ve Efendimiz de bunu kabul etmiştir. Burada da açıkça görülmektedir ki, sünnetin bütün meselelere hazır çözümler getirmediği düşüncesine daha Hz. Peygamberin sağlığında bile rastlanmaktadır.

Hz. Peygamber herhangi bir konuda bir sünnet ortaya koymuşsa  bunu yaparken bazı amaçları gerçekleştirmeyi hedef almış, bazı ilkeleri göz önünde bulundurmuştur. Mesela Abbad b. Şurahil yakınlarıyla beraber Medine’ye gelir ve açlığa dayanamayarak buğday tarlasına girer ve birkaç başaktan taneleri toplar. Durumu gören tarla sahibi gelip onun elbiselerini alır ve onu döver. Bunun üzerine Abbad Efendimize giderek durumu anlatır. Efendimizde tarla sahibini çağırtıp ona niye böyle yaptığını sorar. Adam da Abbad’ın yaptıklarını anlatınca  Resulullah “O bilgisiz idi, sen ona öğretmedin; aç idi karnını doyurmadın. Elbiselerini ona geri ver!” der ve Abbad’ın yediği buğday karşılığında tarla sahibine bir ölçek buğday verilmesini söyler. (Nesai, Ebu Davud) Buradan anlıyoruz ki Hz.  Peygamber bir kimsenin malını onun izni olmaksızın alan birine, onun bu fiili işlemeye sevk eden sebepleri araştırmaksızın yargılama ve cezalandırma cihetine gitmemiştir. Kısacası sosyal adaleti hakim kılmadan, bir ceza sistemini uygulamaya çalışmak kadar Kur’an ve sünnete aykırı bir şey olamaz. Yine Hz.  Peygamberin zekatın sadece buğday, arpa, hurma ve kuru üzümden alınmasını emrettiği bir rivayete bakarak İbni Ömer, Ahmet b.  Hanbel, Musa b.  Talha, İbni  Sirin, Şa’bi, Hasan b. Salih, İbn. Ebi Leyla, Abdullah b.  Mübarek ve Ebu Ubeyd, tarım ürünlerinde zekatın sadece bu dört sınıftan alınacağı görüşünü ileri sürmüşlerdir. Hz.  Peygamberin hadiste sadece bu 4 tarımsal ürünü zikretmesinin nedeni, o zaman bu ürünlerin başlıca üretim çeşitlerini teşkil ediyor olmasıdır. Sünnete uygun olan ise her türlü tarım ürününden zekat alınmasıdır ki, İmam Azam,  Davud ez-Zahir ve Maliki mezhebine mensup olan İbnu’l Arabi de bu görüşü savunmaktadır. Ağız temizliği ile ilgili olarak özellikle misvak kullanmanın sünnet olduğu kanaati hayli yaygındır. Bu yaygın kanaat ise “şayet ümmetime zorluk vermeyecek olmuş olsaydım, onlara her zaman ‘sivak’ı emrederdim” hadisinin ve sivak kelimesinin yanlış anlaşılmasından kaynaklanmaktadır. Zira bu ve benzeri hadislerde geçen ‘sivak’ kelimesi, fırçalamak veya fırça anlamındadır. Diş fırçalamada kullanılanların en iyisi, ‘arak ağacının dalıdır’, çünkü bu dallar damağı kuvvetlendirir, diş hastalıklarını önler, sindirimi kolaylaştırır, idrarı arttırır. Bununla birlikte fırça ve benzeri dişlerin kir ve pasını gideren, ağzı temizleyen her türlü aletin kullanılmasıyla da sünnete uyulmuş olur. (Seyyid Sabık) Buhari’den nakledilen “Diş fırçalamak ağzı temizler, Rabbinin de rızasını celbeder.” hadisinden de anlaşılacağı gibi, kişi ağzını ne kadar temizlerse, sünnete o kadar çok uyulacak olunur.

İslam’da Sünnetin Konumu

Bir hadisin isnadının sağlam olması metninin de sağlam olduğunu göstermez. Bir hadisin kabulü ve reddi konusunda herkes kendi kanaatinde ısrar edebilir. Mesela İbni Ebi Şeybe, Musannef’inde İmam Azam’ı pek çok hadisi kabul etmemesinden dolayı reddetmiştir. Buhari’de Sahih‘inde İmam Azam’ın birçok görüşünü eleştirmiştir. Buna mukabil Hanefiler de Buhari’deki pek çok hadisi delil olarak kabul etmemişlerdir. Hadisçiler de özellikle tasavvuf eserlerinde mevcut çok sayıdaki hadisi uydurma olduğu gerekçesiyle reddetmiştir. Bunu en açık örneğini İmam Gazali’nin İhya’sındaki hadislere yöneltilen eleştiriler oluşturmaktadır. Tefsirde de durum aynıdır. Pek çok müfessir tefsirlerde uydurma veya israiliyattan olan rivayetleri aldıkları için eleştirilmiştir.

Sünnetin Reddi ve Sadece Kur’an ile Yetinme Düşüncesi

Hz.  Peygamber, “Bilin ki bana Kur’an’la birlikte onun bir benzeri de verilmiştir. Karnı tok bir şekilde koltuğuna kurulmuş olan bazı kimselerin “Sadece bu Kur’an’a sarılın. Kur’an’ın helal dediğini helal, haram dediğini haram kabul edin” diyeceği zamanlar yakındır. Bilin ki Allah’ın Resulünün haram kıldıkları da Allah’ın haram kıldıkları gibidir.” (Ebu Davud, Sünnet, 5(6), İmaret, 33; Tirmizi, İlim, 10; İbn Mace, Mukaddime, 2; Darimi, Mukaddime, 49; Ahmed b. Hanbel, II/367, IV/131-132, VI/8)

Sadece Kur’an’ın yeterli olacağını savunanların delilleri: “Biz kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık” (En’am, 38. Detay için, ‘Kur’an’daki bilimsel hatalar, çelişkiler iddiasına cevap’ adlı yazımızdaki ‘Kur’an apaçık bir kitap mıdır?’ sorusuna verilen cevaba bakılabilir.) Kur’an’ın her şeyi açıklaması, insanlığı hidayete ulaştıracak ‘ilkeler’ anlamındadır. Zira namaz, oruç, zekat, hac vs.  çeşitli konuların teferruatları Kur’an’da bulunmamaktadır. “Zikri biz indirdik, onu koruyacak olanda biziz.” (Hicr, 9) Bu görüş sahipleri “Allah bu ayette sünnetin değil Kur’an’ın korunacağını bildirmiştir. Sünnette Kur’an gibi delil olsaydı Allah onu da korurdu” demektedirler. Yine bu görüştekiler, Hz.  Peygamberin sözlerinin yazılmasını yasaklayan hadisleri iddialarına dayanak olarak almakla farkında olmadan bir çelişkiye de düşmekteler. Zira Hz.  Peygamber Kur’an gibi yazılmasını emretmediği için, hiçbir hadisi delil olarak kullanmamak gerekirdi. “Hüküm ancak Allah’ındır” (En’am, 57) Geçmişte haricilerin sloganı olan bu ayete bakılarak hükmü sadece Allah’ın vereceğini, Kur’an’dan başka hüküm koyulamayacağı savunulur. Ancak ayetin tamamını incelediğimizde nasıl bir yanlışa düşüldüğünü görürüz. “Deki: Ben Rabbimden gönderilen açık bir delile dayanıyorum. Halbuki siz onu yalanladınız. Hemen gelmesini istediğiniz (azabı getirmek ise) benim elimde değildir. Çünkü hüküm ancak Allah’ındır. O doğruyu haber verir ve O hükmedenlerin en yücesidir.” Görüldü gibi konu, müşriklerin Hz. Peygamberi susturabilmek için ortaya attıkları azabın gelmesini istemelerinin Hz.  Peygamberin değil Allahın elinde olduğu meselesidir. Bu ayetin genel anlamı, ‘hüküm vermede başvurulması gereken temel ilkeleri ve değerleri vazetmek Allah’a mahsustur’ demektir. Sünnete gerek olmadığını ileri sürenlerin bir düşüncesi de şudur: “Müslümanlar sadece vahiy yoluyla gönderilene tabi olmakla yükümlüdürler. Vahiy ise sadece Kur’an’la sınırlıdır.” Ancak Kur’an’ın lafzi anlamıyla yetinerek bütün meselelere çözüm getireceğini düşünmek yanlış olur, çünkü  sadece Kur’an’ın değil, sünnetin bile karşılaşılan yeni problemlere ‘hazır’ çözümler sunmadığı dönemlerde, kıyas, istihsan, kamu yararı vb. içtihat teknikleri uygulanmak durumunda kalınmıştır. Ancak hadisler içinde Kur’an’a aykırı olanların olduğu ileri sürülerek itiraz edilmek istenebilir. Bu durumda sünnetin devre dışı bırakıldığını varsayalım. Bu takdirde Kur’an’da açıkça yer almayan problemlerin çözümü bizlerin içtihadına terk edilmiş olacaktır. Bizler de, bazı içtihatlarımızın hatalı olabileceği öne sürülerek içtihat hakkımızın elimizden alınmasını nasıl mantıksız bir tutum olarak kabul edeceksek, sünneti bize nakleden hadisler içinde Kur’an’a aykırılık var diyerek  sünneti ve hadisi tamamen reddetmek  de aynı derecede mantıksız olduğunu kabul etmemiz gerekir. Özetle, insafı elden bırakmamak ve “kendimize tanıdığımız Kur’an’ı yorumlama hakkını Hz.  Peygamber’e tanımak en uygunudur.”  Başka bir husus da, “Hz.  Peygamberin verdiği hükümler yaşadığı dönemin ihtiyaçlarına uygundur. Bu nedenle sünnetin bugün bizim için delil teşkil etmesi, geçerli olması mümkün değildir.” iddiasıdır. Bu ifadede sünnetin aynen taklit edilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Ancak sünnetin tanımı bölümünde, “sünnet sadece şekil/lafız değil, şeklin/lafzın altında yatan mana, ruh, ilke, hikmet ve amaçtır” maddesinde sünnetin nasıl anlaşılması gerektiğini ifade edilmiştir. 

Sünnetin Bir Delil ve Kaynak Olduğunu Savunanların Dayanakları: Hz.  Peygambere itaati emreden ayetler. Hz.  Peygamberin hükümlerine boyun eğmeyi emreden ayetler. Hz.  Peygambere isyan etmemeyi, ona karşı çıkmamayı emreden ayetler. Hz.  Peygamberin Kur’an’ı açıklama görevinden bahseden ayetler. Hz.  Peygamberin haram helal kılma yetkisinin olduğunu ifade eden ayetler. Hz.  Peygamberin, Müslümanların uyması gereken güzel örnek olduğuna dair ayetler.

Hz.  Peygambere itaat etmeyi, Ona karşı çıkmamayı, Onun hükümlerine boyun eğmeyi emreden ayetler: Ali İmran 31-32: “Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah ta sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Zira Allah bağışlayandır esirgeyendir. De ki: Allah’a ve Peygambere itaat edin. Eğer dönerlerse, bilsinler ki Allah kafirleri asla sevmez.” Nur 54: “De ki: Allah’a itaat edin, Peygambere itaat edin. Eğer ona itaat ederseniz, doğru yolu bulursunuz. Peygambere düşen açıkça tebliğde bulunmaktır.” Nisa 59: “Ey iman edenler, Resule ve sizden olan emir sahiplerine itaat edin. Eğer herhangi bir şeyde anlaşmazlığa düşerseniz, meseleyi Allah’a ve resulüne götürün. Böyle yapmak en iyisi ve sonuç bakımından da en güzelidir.” Bu ayetlerde Resule itaat ve kararlarına boyun eğme anlamı rahatlıkla görülebilmektedir. Ancak bu düşünceyi eleştiren kişiler de, ayetlere bakarak şunları söylemektedir: “Resule itaatten sünnete ve hadise uymak anlamı çıkmaz. Peygamber ne Allah’ın ne de insanların vekilidir. Peygamber ancak Allah’ın elçisidir. Elçiyi tanımak, elçinin kendisini değil, göndereni tanımaktır. Bundan dolayı elçiye itaat gönderene itaattir. Peygambere itaatten de kasıt, Allah’ın Peygamber aracılığı ile bildirdiği emirlere itaattir. Bunun içinde Peygamberin içtihadını (yorum, fetva) dahil etmeye imkan yoktur.” Resulün Kur’an’ı nakleden bir ‘postacı’ olmadığı hususunu destekleyen bir ayete bakalım. Bakara 151: “Nitekim biz size, aranızdan size ayetlerimizi okuyan, onları (kötülüklerden) arındıran, ‘size kitabı ve hikmeti öğreten’ ve bilmediklerinizi size öğreten bir Peygamber gönderdik.”  (Ayrıca; Ali İmran 164;, Cuma, 2) Ayette geçen “kitap ve hikmet” kelimelerinin sadece Kur’an ile sınırlandırılmaması gerekir. “Çünkü hem Kur’an ve hem de ayrıca ‘hikmet’ kavramları ayrı ayrı ayette geçer!” Bu ifade ile Kur’an’ın kastedildiğini var saysak bile buradan da hareketle Hz.  Peygamberin Kur’an’ı sadece tebliğ ile sınırlı olduğunu söylemek mümkün değildir. Bunu kitap ve hikmetin “öğretilmesi” tabirinden çıkarıyoruz. Çünkü insanlar bir metni anlama konusunda aynı düzeyde değildir. Kur’an ayetlerini doğru ve arzu edilen bir şekilde anlamaları imkansızdır. Bu olumsuzlukları önlemek için bir Resulün, sünnet gibi bir kurumun devreye girmesini zorunlu olmaktadır. Çünkü “Kur’an’ı sabit noktada tutan, sünnetin ta kendisidir.” İnsanların ayetleri doğru anladıklarını farz etsek bile bu kez uygulama ile ilgili problemler söz konusu olacaktır. Bu bakımdan tebliğde dahi bir açıklama, izah etme, uygulamayı kontrol etme anlamı bulunmaktadır. O halde sonuç olarak denebilir ki, Hz.  Peygamberi sadece Kur’an’ı nakleden biri, bir postacı olarak nitelendirmek mümkün değildir. “Bir kurum olarak sünneti kabullenmenin farz olduğunu söyleyebiliriz.” Zira bu farziyet, Kur’an’ın Resule itaat emrinden kaynaklanmaktadır. Eleştiride geçen “o vekil değil elçidir” kelimesini ele alırsak, Kur’an’ı merkez alan bir sünnet anlayışına göre Hz.  Peygamberin Allah adına istediği gibi tasarrufta bulunan bir “vekil” olarak nitelendirilmesi mümkün değildir. Aksine bu tür bir sünnet anlayışına göre, Hz.  Peygamber Allah’ın Resulü olması sıfatıyla Kur’an’ın ilk muhatabı, ilk uygulayıcısı olmaktadır. Kur’an’ın nasıl uygulanacağını, yeni meseleler karşısında ondan ilham alarak nasıl çözümler üretileceğini gösteren ilk muallim de O’dur. Bu tür bir anlayışa göre Hz.  Peygamberin Kur’an’a ters düşme pahasına, aklına estiği gibi hüküm koyması asla mümkün değildir.

Hz.  Peygamberin Kur’an’ı Açıklamakla Yükümlü Olduğuna Dair Ayetler: İbrahim 4: “Biz her Peygamberi mutlaka kavminin diliyle gönderdik ki, onlara (kendilerine indirileni) açıklasın.” Nahl 44: “Sana da zikri (Kur’an’ı) indirdik ki, kendilerine indirileni insanlara açıklayasın, tâ ki düşünüp öğüt alsınlar.” Peygamberlerin aldıkları ilahi mesajları içinde yaşadıkları topluma iletebilmeleri için, onların dillerini bilmesi kadar mantıklı bir şey olamaz. “Açıklama”nın, “açıklanan” bir metinle ilgili ve onda bulunmayan bir takım ek bilgiler anlamına geldiği söylenebilir. Bu açıklamalar, nadiren birtakım ayetlerin kelime anlamlarıyla ilgili olabileceği gibi, kelime anlamı açık olduğu halde, uygulama ile ilgili bir takım kapalı yönleri bulunan ayetlerle de ilgili olabilir.  Bu ayetlerde geçen Hz.  Peygamberin Kur’an’ı açıklaması demek, onun Kur’an metninde bulunmayan bir takım ek bilgiler ortaya koyması demektir. Mesela emir niteliğindeki bazı ayetlerin farziyet mi, tavsiye mi yoksa mübahlık mı ifade ettiğini Hz. Peygamberden öğrenilir. 

Hz.  Peygamberin Helal ve Haram Kılma Yetkisine Sahip olduğuna Dair ayetler: Tevbe, 29: “Kendilerine kitap verilenlerden, Allah’a ve ahiret gününe iman etmeyen, Allah’ın ve Resulünün haram kıldığını haram saymayan ve hak dini din edinmeyenlere, ezilip büzülerek kendi elleriyle cizye verinceye kadar savaşın.” A’raf, 157: “Onlar ki ellerinde ki Tevrat ve İncil’de yazılı bulunan o elçiye, o ümmi Peygambere uyarlar. O Peygamber ki kendilerine iyiliği emreder, onları kötülükten men eder; onlara temiz ve hoş şeyleri helal, pis ve çirkin şeyleri haram kılar; üzerlerindeki ağır yükleri ve kendilerini bağlayan bağları kaldırır. O Peygambere iman edip, ona saygı gösterenler, ona yardım edenler ve ona indirilen nura tabi olanlar, işte kurtuluşa erenler onlardır.” Bu ayetler, Allah ve Resulünün haram kıldıklarını aynen kabul etmenin zorunlu olduğunu gösterir. Burada unutulmaması gereken Hz.  Peygamber de Allah’ın iradesi uyarınca bu yetkiyi kullanabildiğidir. Allah’ın yetkisi tamamen bağımsız, Resulünün ki ise vahye dayalı ve ondan kaynaklanan bir yetkidir. Tahrim, 1-2: “Ey Peygamber, eşlerinin gönlünü almak, onları memnun etmek için, Allah’ın sana helal kıldığını niçin kendine haram kılıyorsun? Allah çok bağışlayıcı, çok merhamet edicidir. Şüphesiz Allah (kefaret şartı ile) yeminlerinizi bozmanızı size meşru kılmıştır.” Bu ayetten hareketle şunları söyleyen olabilir: “Allah’ın helal kıldığını haram kılması hususunda Peygamber uyarılmıştır.” Halbuki helal olan bal şerbetinin hükmünün değiştirilerek haram kılınması elbette söz konusu değildir. Çünkü Hz.  Peygamber bütün Müslümanları bağlayıcı bir hüküm olarak “bal şerbeti herkese haramdır” dememiş, sahabenin hiç biride bal şerbetinin haram olduğunu aklına getirmemiştir. Hz. Peygamberin haram kıldığı şeyler zaten Kur’an’a dayandırılarak haram kılınmıştır. 

Hz. Peygamberin, Müslümanların Uyması Gereken Güzel Örnek Olduğuna Dair Ayet: Ahzab, 21: “Andolsun ki, Allah’ın Peygamberlerinde sizin için Allah’ı ve ahireti arzu eden ve Allah’ı çok anan kimseler için güzel bir örnek vardır.” Bilindiği üzere yeni bir kitapla gönderilmeyen birçok Peygamber vardır. Ancak bir Peygamber olmaksızın gönderilen herhangi bir kutsal kitap yoktur. Mekke müşrikleri de Kur’an’ın kendilerine Peygamber aracılığıyla olmaksızın, doğrudan gönderilmesini defalarca istedikleri halde bu istekleri reddedilmiştir. Bunun sebebi gayet açıktır ki, insanlığın sadece kutsal bir kitaba değil, bu kitabın içeriğini kendilerine öğretecek bir öğretmene de ihtiyaç vardır. Ayette sözü edilen örnek almanın farziyet mi yoksa müstehap (yapılınca sevap , yapılmayınca günah olmayan) mı olduğu konusunda ihtilaf vardır. Ancak örnek almanın dini hususlarda farz, dünyevi konularda ise müstehap olarak yorumlanması da mümkündür. (Kurtubi)

Sünneti Temellendirmede İzlenilen Bazı Tartışmalı Yaklaşımlar

Necm, 3-4: “O kendi arzu ve hevasından bir şey konuşmamaktadır, o vahyedilen bir vahiyden başka bir şey değildir.” Sünnetin İslam’da bir delil ve kaynak olduğunu ispat etmek amacıyla en fazla başvurulan ayetlerin başında gelen bu ayetin yanlış anlaşılması, Müslümanların sünnet hakkında yanlış kanaate varmalarına sebep olmuştur. Ayetin “o kendi arzu ve hevasından bir şey konuşmamaktadır” bölümüne bakarak Peygamberin sözlerinin yani sünnetin de vahiy ürünü olduğunu söylemek son derece yanlıştır. Necm suresinin 1-18.  ayetlerini bir bütün olarak değerlendirdiğimizde Kureyşlilerin “O bu Kur’an’ı kendisi söyleyip uyduruyor” demelerine bir cevap olarak bu ayetin indirildiğini görmekteyiz. Buna göre, “O kendi arzu ve hevasından bir şey konuşmamaktadır” demek, “O Kur’an’ı kendi arzu ve hevasından uydurmaz” demektir. Yani onun (Kur’an olduğunu) söylediği, Ancak Allah’tan gelen bir vahiydir. Çünkü ayetin devamında “o vahyedilen bir vahiyden başka bir şey değildir” denmektedir.

Fetih, 10: “(Ey Muhammed) Sana biat edenler, aslında Allah’a biat etmişlerdir. Allah’ın eli onların eli üzerindedir. Kim ahdini bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmuş olur. Her kimde Allah’a verdiği sözü tutarsa, Allah ona en büyük bir mükafat verecektir” ayeti de sünneti temellendirmek amacıyla kullanılan ayetlerdendir. Bu ayet Hudeybiye’de yapılan biatten bahsetmektedir. Sözü edilen biat/bağlılık belli bir konuda yapılan biattir. Bu Hz.  Peygambere her hususta mutlak itaat edileceğine dair genel bir biat değildir. Ölüm pahasına müşriklerle savaşma ile ilgilidir. Nur, 63: “Peygamberi kendi aranızda birbirinizi çağırır gibi çağırmayın. İçinizden birini siper ederek sıvışıp gidenleri elbette Allah bilmektedir. Bu sebeple onun emrine aykırı davrananlar başlarına bir bela gelmesinden veya kendilerine çok feci bir azap isabet etmesinden sakınsınlar” ayeti de sünneti temellendirmede delil olarak ileri sürülebilir.  “Bu sebeple onun emrine aykırı davrananlar” ifadesi ile  Hz.  Peygamberin kastedildiği söylenmektedir. Ancak  ayetteki (huve) zamirinin Allah’a ait olması da mümkündür. Sonuç olarak bu ayetin kesin bir delil olabileceğini söylemek mümkün değildir. Hemen belirtelim ki, sünneti temellendirmek için yeterince açık ayet vardır. Fakat nüzul sebepler farklılık gösteren ayetleri bu amaçla kullanmak da yanlıştır.

Kur’an dışında vahiy var mıdır?

Sünnetin tamamının vahiy ürünü olduğunu söylemek imkansızdır. Ancak bu, vahiy dışında Hz.  Peygamberin Cenab-ı Hak ile herhangi bir iletişim veya diyalog kurma imkanından mahrum olduğu anlamında anlaşılmamalıdır. Adına ister vahiy, ister ilham, isterse başka bir şey densin, Resulullah’ın vahiy dışında Allah (cc) ile temas kurmuş olması mümkündür. Ancak bu açıdan birkaç ayete bakarak Kur’an dışı vahyi sünnetin tamamına yaymak da hata olur.

Kudsi Hadisler

Hadis ilmi açısından kudsi hadislerle diğer hadisler arasında herhangi bir fark yoktur. Zira her iki türe dahil hadislerde bir takım raviler aracılığıyla yani isnad ile bizlere ulaşmaktadır. Yine her iki tür hadisler içerisinde sahih olanların yanında hasen, zayıf veya mevzu (uydurma) olanlar da bulunmaktadır. Kudsi olmayan hadislerden örnek verecek olursak: Mesela “Bu Kur’an Allah’ın sofrasıdır. Bu sofradan alabildiğinizi almaya çalışın” sözü Abdurrezzak ve ed-Darimi tarafından Abdullah b.  Mesud’un sözü olarak nakledilirken, el-Hakim tarafından Hz.  Peygamberin sözü olarak rivayet edilmiştir. İşte normal hadisler için söz konusu olan bu durum Kudsi hadisler içinde geçerli olabilir. Özetle, kudsi hadislerin diğer hadislerden herhangi bir ayrıcalığı yoktur. Yani diğer hadisler gibi değerlendirilir. İsnadının sağlamlığı, metninde de İslam’ın ruhuna, Kur’an’ın esaslarına uygunluğu sağlanırsa, o takdirde bu hadisin sahih olduğuna hükmedilir.

Hz.  Peygamberin Konumuyla İlgili Bazı Yanlış Yaklaşımlar

Sünnetle ilgili diğer aşırı uç ise sünnetin tümünün vahiy ürünü olduğu görüşüne tepki olarak ortaya çıkan Hz. Peygamberin Kur’an dışında vahiy alamadığını ve Kur’an’ın vahyi dışında sıradan bir insandan farkı olmadığını ileri süren görüştür. Bunu  kısaca Hz.  Peygamberin sekülerleştirilmesi olarak tanımlamak mümkündür. S.  Nakib el-Attas bu konu hakkındaki eleştirilerini şu şekilde sıralamıştır: “Bu düşünceye sahip insanlar bu iddialarını, Kur’an’da Yüce ve Ulu Allah’ın Hz.  Peygambere “bizim gibi bir insan” olduğunu söylemesini emrettiği ayetin (Kehf, 110) altını çizerek yaptılar. Şu bilmelidirler ki, ilk defa keşfettiklerini sanıp, alıntı yaptıkları ayet aslında inançsızlara matuftur, onlarla alakalıdır. Kur’an-ı Kerim’de yer alan başka ayetlerde de, diğer Peygamberlere de benzer şeyi söylemeleri emredilmiştir. Bunların hepsi de inançsızlar içindir. (En’am, 91; İbrahim, 10-11; İsra, 93-94; Kehf, 110; Enbiya, 23) İnananlar, Peygamberlerinin insan olduğunu zaten bilirler. Hz.  Peygamber sıradan bir insan olsaydı, ashabın onu örnek alması lüzumsuz bir şey olurdu. Bu örnek alış ise, O’nda (sav) diğer insanlardan farklı birtakım meziyet ve faziletlerin bulunduğunu, dolayısıyla onun sıradan biri olarak görülmediğini ortaya koymaktadır. Şu unutulmamalıdır ki, onun sünneti sadece hükümlerden ibaret değildir. Onun Peygamberlik görevini yerine getirirken gösterdiği azim, kararlılık, bireysel ve toplumsal ilişkilerinde ortaya koyduğu yüce ahlak, tevazu, hilm, (yumuşaklılık), sabır, feragat, iyilikseverlik, adalet ile, Müslümanların ‘ilk ve en mükemmel örneği’nin sahip olduğu ahlaki faziletler de sünnetin bir parçasıdır. Allah’ın son dini İslam’ı insanlığa sunması ve Kur’an’ı tebliğ için seçtiği bir insanın sıradan biri olduğunu düşünmek kabul edilemeyecek bir tavırdır. Çünkü “Bütün insanlığa rahmet olarak gönderilmiş olan” (Enbiya, 107) ve “Yüce bir ahlak üzere olduğu” (Kalem, 4) bildirilen bir Peygamberi “sıradan” olarak nitelendirmek ona açıkça haksızlık ve insafsızlık yapmak olur.” Seyyid Kutup, “ve sen yüce bir ahlaka sahipsin” ayeti ile ilgili de şunları söylemektedir: Hiç kuşkusuz Yüce Allah Peygamberlik görevini kime vereceğini herkesten iyi bilir. Bütün evrensel büyüklüğü ile son Peygamberlik misyonunu -bu yüce kişiliği ile- Hz.  Muhammed’den başkası taşıyamazdı. Hz.  Peygamber ne bir melek, ne de bir ‘yarı insan yarı ilah’tır’. Bilakis ‘o bir insandır ama sıradan biri değil, bir insanın olabileceği kadar mükemmel bir insandır.’ İnsanlık kıyamete kadar onun büyüklüğü karşısında saygıyla eğilecektir. Müslüman ise, “Allah ve melekleri Peygamber’e salat ederler. Ey mü’minler sizde ona salat edin ve selam verin” (Ahzab, 56) ayeti uyarınca, ona karşı duyduğu saygı ve sevgiyi daima şu sözlerle dile getirmeye devam edecektir:  “Salat ve Selam senin üzerine olsun Ey Allah’ın Resulü!”   (Pr. Dr. Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Sünnet/Eleştirel Bir Yaklaşım)

Oryantalistler ve hadis

Hadisleri bir uydurma sürecinin ürünü kabul eden Lammens, Becker tarafında eleştirilmiş ve ‘Her ne zaman İslami kaynaklar kendi görüşünü destekleyici bilgi sunsa, Lammens’in şüpheciliği ortada gözükmemektedir.’ diyerek onun bu yaklaşımının onu tarafsız bir tarihçiden ziyade bir polemikçiye dönüştürdüğünü belirtir. (C. H. Becker, Matters of fundamental importance for research into the life of Muhammad, s. 331, 334)

Kur’an’ı vahiy değil Hz Muhammed’in yazdığını, hadislerin ise özellikle tebeü’t-tabiin döneminde (2. yy’da) uydurulduğunu, siyer kitaplarının uydurma yalanlarla dolu olduğunu ileri süren oryantalistler, tüm bu iddialarına rağmen, “sonradan uydurulan hadislerde ve siyer eserlerinde hâlâ nasıl eksik, uydurma, zayıf rivayetlerin bulunduğuna” bir açıklık getirememektedirler! Öyle ya, madem Müslümanlar kendileri bunları sonradan uydurdu, neden hala eksikliklerle, kendilerine zarar verebilecek içeriklerle doludur bunlar ve neden Müslümanlar yüzlerce yıl sonraki oryantalistlere bu kadar malzeme bırakmışlardır?! Yoksa oryantalistler mi önyargılı ve özneldirler…!?

Oryantalist hadis anlayışı ve eleştirisi

XIX. ve XX. yüzyıllar hadisle ilgili oryantalist çalışmaların yoğun olduğu dönemlerdir. Bu asırda 600 civarında oryantalist 2.000’e yakın çalışma yapmıştır. İ. Goldziher, J. Schacht ve G. H. A. Juynboll bu konuda önde gelen oryantalistlerdir. Bu oryantalistler hadislerin Peygamberle bir alakasının olmadığını ileri sürmüşlerdir. Müslümanlar hadislerin sıhhatini, sağlamlığını araştırmaya kendilerini adarlarken, bu oryantalistler ise uydurma olduğunu kabul ettikleri ve hadis adı ile İslami eserlerde geçen sözlerin ne zaman uydurulduğunu bulmaya dönük çalışmalar yapmışlardır. (Prof Ahmet Yücel, Oryantalist hadis anlayışı ve eleştirisi, s. 11)

Oryantalist çalışmalarında görülen ‘Hz.’ ve benzeri saygı ifadeleri aslında bulunmayıp sonradan Müslüman yazarlar tarafından ilave edilir. (s. 14)

Oryantalizm ve hadis ilmine oryantalist yaklaşımın tarihçesi

Hadislerin sıhhatini tespitte ehli rey (Kufe/Necef, Irak merkezli aklı önceleyen ekol) ve ehli hadis ekolleri aralarındaki bazı görüş farklılıklarına rağmen, 18. yüzyıla kadar daha çok ehli hadis merkezli bir sünnet anlayışı İslam toplumuna hakim olmuştur. Ancak sömürge devletleri İslam âlemini işgale başladıktan sonra, özellikle  Hindistan kökenli olmak üzere Ehli Kur’an (Kur’aniyyun) hareketi ortaya çıkmış, Kur’an dışındaki bilgi kaynakları reddedilmiştir. (s. 17)

Müslümanların diğer dinler hakkındaki araştırmaları

Halife Mansur, Halife Memun dönemleri başta olmak üzere yaklaşık 3 asır tercüme faaliyetleri İslam âleminde çok yaygın idi. Aristo mantığı, Meşşailik adı altında İslam âleminde yaygınlaşmış, Farabi, İbni Sina ve İbni Rüşt bu akımın İslam âlemindeki öncü filozofları olmuşlardı. 13. yüzyıl Avrupa’sında İbni Sina’cılık ve İbni Rüşt’çülük adıyla yaygın iki felsefi akım mevcuttu. (Bekir Karlığa, İslam düşüncesinin batı düşüncesine etkileri, s. 36-42, 58) Netice itibari ile Rönesans’ın hazırlanmasında Batının İslam bilim ve felsefesine borçlu olduğu kabul edilmektedir. (Hüseyin Sarıoğlu, İbni Rüşt Felsefesi, s. 33; Ömer Mahir Alper, İbni Sina, s. 156; Bu konuda ‘İslam Biliminin Rönesans’a Etkileri’ adlı yazımıza bakılabilir.) Başta Taberi, Cahız, İbni Hazm, 1162 yılında Müslüman olan Samuel b. Yahya el-Mağribi gibi birçok yazarlar Yahudi ve Hristiyanlığı inceleyip reddiyeler yazmışlardır. (s. 19)

Hristiyan ve Yahudilerin İslam hakkındaki araştırmaları

Yuhanna ed-Dımeşki, Ortaçağda İslam hakkındaki bilgilerin temel kaynağıdır. Ona göre, İslam Hristiyanlığın içinden çıkmış sapık bir mezheptir. Hz Muhammed, İncil ve Tevrat’ı görmüş, Bahira ile karşılaşmış ve sonunda sapık bir mezhep kurmuş sahte bir Peygamber ve deccalin habercisidir. Daha sonra rahip el-Venerable’nin öncülüğünde ‘Toledo Külliyatı’ oluşturulur. 12 ve 13. yüzyıllarda bazı İslami eserler tercüme edilir ve reddiyeler yazılır. Henry Stubbe, Geothe, Thomas Carlyle, ‘istisna olarak’ İslam hakkında ‘olumlu eser yazan’ düşünürlerdir. (s. 20) Yuhanna ed-Dımeşki’nin anlayışı günümüze kadar gelmiştir. Hz. Peygamber, Yahudi kroniklerinde (Tarihi sıralamalarda) Yahudi kökenli gösterilmekte veya Hristiyan kökenli bir mecnun, lanetli olarak (Nuh Arslantaş, Yahudilere göre Hz Muhammed, s. 206-214) tanımlanmaktadır. (s. 21) Southern’in ‘Ortaçağda Batının İslam’a bakışı’ adlı kitabındaki ifadesine göre bu dönem, bilim ve objektiflikten uzak cehalet asrıydı. (Hamdi Zakzuk, Oryantalizm, s.12) Edward Said 1800-1910 yılları arasında oryantalistlerin İslam hakkında 60.000 kitap yazdığını söylemektedir. (Said, Oryantalizm, s. 325) Renan, Muir, Goldziher, Margoliouth, Massignon, Gibb gibi oryantalistler ise son zamanlarda adı öne çıkan yazarlardır. (s. 24) Bu konularla ilgili, ‘Oryantalizm Yanılgısı’ adlı yazımıza bakılabilir.

Batı’da hadisle ilgili çalışmaların başlaması

İlk İslam Ansiklopesi kabul edilen ‘Bibliotheque Orientale’i hazırlayan Fransız oryantalist Herbelot’a göre hadisler çoğunlukla Talmut’tan alınmıştır. Daha sonra kendini samimi bir Yahudi olarak niteleyen Ignaz Goldziher bu konuda adını duyurmuş ve tarihi tenkit metodunu hadislere uygulamıştır. (s. 25)

Oryantalistlerin hadislerle ilgilenme sebepleri

Oryantalistler, İslam araştırmalarında misyonerlik, ilmi, ticari, siyasi ve sömürgecilik gibi farklı amaçları taşırlar. (Mişel Cuha, ad-Dirasatul-arabiyye, s. 19-23; Mehmet Görmez, Oryantalizmi hadis araştırmaya iten temel faktörler, İslamiyat III, s. 11-31; i. H. Göksoy, Snouck-Hurgronje, Christian, DİA, XXXVIII, 340; Yücel Bulut, Oryantalizmin kısa tarihi, s. 90) Oryantalistlerin günümüzdeki araştırmalarına bakınca ortaçağdan itibaren İslam algısının değişmediğini, aksine pekiştiğini görmekteyiz. (s. 27) Bu konuda, ‘Oryantalizm yanılgısı’ adlı yazımıza bakılabilir.

Arent Jan Wensinck adlı oryantalistin ‘Hadisin önemi’ adlı makalesinde, İslam’ın kısa süre içinde evrensel bir dine dönüşmesinin sırrının hadis araştırmalarında yattığını ifade etmektedir. (Mehmet Görmez, Oryantalizmi hadis araştırmaya iten temel faktörler, s. 18) Margoliouth, ‘İslam’da hadis üzerine’ adlı makalesinde de İslam’ın köklü bir gelenek oluşturmasını hadislere borçlu olduğunu belirtir. (David Samuel Margoliouth, On Moslem Tradition, s. 113-121) Johann W. Fück, ‘Hadisçiliğin İslami geleneğin oluşmasındaki rolü’ adlı makalesinde, ‘İslam kültürünün tekparça olmasının en önemli sebebi daha ziyade Hz Peygamberin örnekliğidir.’ (Fück, s. 146)  demektedir. John Voll’e göre de hadis külliyatının çizdiği şekliyle sünnet, İslam’ın değişimlere karşı kullanılan en büyük mukavemet gücüdür. (Voll, İslam süreklilik ve değişim, s. 25,65, 84, 190)

“Dünyanın her tarafında Müslümanların günlük hayatı hadisler tarafından yönlendiriliyordu. Farklı coğrafyalarda yaşayan Müslümanlar arasındaki kültür birliği, ortak hayat tarzını sağlayan yegane şey Hz Peygamberin sünnetiydi. Bu durum oryantalistler için hadis araştırmalarını zorunlu hale getirmiştir.” (Görmez, s. 12-30)

Batıda hadis araştırmalarının misyonerlik ruhunun egemen olduğu dönemde değil de, siyasi/ticari gayelerin sömürge hareketlerine dönüştüğü zamanlarda çoğalması, araştırmaların akademik merak ve misyonerlikten çok siyasi amaçları hedeflediği görüşünü desteklemektedir. (s. 50)

Oryantalistik hadis araştırmalarının tarihi ve kültürel arka planı

Genelde İslam ve özelde hadis hakkında araştırma yapan oryantalistler, kendi tarihsel ve kültürel arka planlarından etkilenmişlerdir. (Harald Motzki, Hadis tarihlendirme metotları, s. 113) Yapılan İlmi çalışmalar, Tevrat’ın çeşitli dönemlerde farklı yazarlar tarafından kaleme alındığını, metin üzerinde düzeltme, değiştirme ve ilaveler yapıldığını, metnin tek kişi yani Hz Musa’ya nispet edilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Kutsal metinlerin belli şahıslara ait oluşuyla ilgili dini gelenek geçerliliğini yitirmiştir. (s. 30) İncil, yazarlar tarafında kaleme alınmış, ancak tanrı yazarların yaptığı işin sorumluluğunu üstüne almıştır. İçerik bakımından birbirini tutmayan yazılı metinler İznik konsili ile elemeye tabi tutulmuştur. 18. yüzyıldan itibaren tenkit ilminin İncil ve Tevrat’a uygulanması sonucunda tarihi gerçeklerle bağdaşmayan ifadeler, ilme aykırı bilgiler, dil ve üsluptaki farklılıklar, Kitabı Mukaddes’in (İncil, Tevrat ve Zebur’un) tamamının aynı kutsal ruhun ilhamıyla tanrı tarafından yazdırılan bir kitap olduğu inancını sarsmıştır. Artık, Kutsal kitap yazarlarının eserlerine kendi damgalarını vurdukları kabul edilmektedir. Dolayısıyla, yazarların karakterleri, metinlerin hangi şartlarda ve ortamda, hangi sebeplerle ve kimin için yazıldıkları bilinmediği takdirde onları anlamanın mümkün olamayacağı kabul edilmiştir. (Ömer Faruk Harman, Ahdi Cedid, DİA I/507) Kutsal metinler sadece ilahi değil insani unsurları da barındırmaktadır. Julius Wellhausen, Kitabı Mukaddes’teki her kitabın, yazıldığı dönemin tarihi kaynağı olarak değerlendirilebileceğini ifade eder. (Ali Dere, Oryantalistlerin hadise yaklaşımları, s. 18) Oryantalistlere göre kutsal metinler gibi Kur’an da vahiy ürünü değildir. Onlar, Kur’an’ın Yahudi ve Hristiyan kaynaklı olduğu iddiasındadırlar. (s. 31) Bu konuda, ‘Kur’an’ın kaynağı nedir?’ adlı yazımıza bakılabilir.

Oryantalist hadis anlayışının kurucuları

Ignaz Goldziher: Koyu Yahudi bir çevrede büyüyen Goldziher Macar krallığı saray müşaviri olur. Daha sonra İngiliz enformasyon bakanlığı adına Doğu uzmanı olarak çalışır. Kahire’de 1873 ve 1874 yılları arasında Ezher üniversitesi hocalarının derslerini takip eder. Hadis alanındaki iki ciltlik ‘Muhammedanische studien’ adlı eseri ile meşhur olmuştur. (s. 35) Joseph Schacht: Küçük yaşlarda Yahudi hahamlardan dersler alır ve İbranice öğrenir. İslam hukuku alanında doktora yapar. (s. 37) Gautier Herald A. Juynboll: Oryantalizm araştırmalarıyla ünlü bir aileden gelir. 2010 yılında vefat eder.

Temel hadis/sünnet kavramlarıyla ilgili oryantalist iddialar ve eleştirisi

Oryantalistler hadis, sünnet, isnad gibi kavramlara Müslümanlardan farklı anlamlar yüklemişlerdir. Hadis ve Sünnet Yerine “ tradition/gelenek veya yaşayan gelenek” ifadelerini kullanırlar. Onlara göre hadis, Peygamberle alakalı değildir. Hadis, Müslümanların zaman içerisinde geliştirdikleri gelenekleri ifade eder. (s. 44) Oryantalistler, kendi dinlerinde olduğu gibi İslam’da da hadis diye bilinen sözlerin aslında birer gelenek olduğunu ileri sürmüşlerdir. Hristiyanlara göre gelenek dinin kaynağıdır. Ama gerçekte bu geleneğin Hz İsa ile bir ilişkisi bulunmamaktadır. (s. 45) Gelenek, Hz. İsa’dan sonraki döneme işaret etmektedir. Böylece oryantalistler hadis veya sünnet yerine tradition (gelenek) tabirini kullanmak suretiyle bunların Hz. Peygamberle bir ilişkisinin bulunmadığını ifade etmek istemektedirler. (s. 46) Goldziher’e göre hadis, siyasi çatışmalar ve mezhep ihtilaflarında tarafların kendi görüşlerini Peygamberin sözleriyle destekleme teşebbüslerinin sonucudur. (Goldziher, Muhammedanische Studien/Muslim studies, II/19) Oryantalist Margoliougth’a göre Hz. Peygamber Kur’an dışında hiçbir dini hüküm bırakmamıştır. Sünnet diye bilinen İslam öncesi Arap örfüdür. Bu Arap örfünü dini bir kural haline getirmek isteyen II. yüzyıl Müslümanları hadisler uydurmuştur. (Fazlurrahman, İslam, s. 63) Ignaz Goldziher’e göre hadis, Peygamber’e nispet edilen şifahi sözdür. Sünnet ise ilk Müslümanların uygulamalarıdır. (s. 49) Schacht da hadislerin, mezheplerin görüşlerinin önce tabiin sonra sahabe en sonunda da Peygambere nispet edilmesi olduğunu ileri sürer. İmamı Şafi’den sonra bu hadisler en üstü mertebeye ulaştırılmıştır. (J. Schacht, Origins of Muhammadan Jurisprudence, s.140) Juynboll, Goldziher ve Schacht’a göre, hadisler dini bir metin değil, İslam toplumunun siyasi, sosyal ve kültürel durumlarını yansıtan tarihi metinlerdir. (s. 51) Goldziher’e göre İslami sünnet, eski Arap anlayışının yeniden gözden geçirilmiş şeklidir. Ona göre sünnet, ilk Müslüman cemaatin uygulamaları, hadis ise bu uygulamaların Hz. Peygambere sözle nispet edilmesidir. (Goldziher, Muslim studies, II/24-28) Juynboll, sünnetle ilgili görüşüne delil olmak üzere Hz. Ömer’in, ölüm döşeğinde, etrafındakilere karşılaştıkları problemleri çözmek için Kur’an’a, muhacirlere, ensara, çöl halkına ve son olarak ehl-i zimmete başvurmalarını tavsiye ettiğine dair bir bilgi nakleder. Ama aslında Hz. Ömer’in tavsiyesinin Juynboll tarafından naklettikleri ile herhangi bir ilgisi bulunmamaktadır. ‘Kur’an lafzını’ metne Juynboll ilave etmiştir. Başvurmalarından  ise söz edilmemektedir. ‘Yönetime geleceklerin’ hassas  davranmaları, onların halkın haklarını korumaları tavsiye edilmektedir. Juynboll  önce metne ‘Kur’an’ kelimesini  ilave etmiş, sonra da onu bağlamıyla hiç ilgisi bulunmayacak şekilde yorumlamıştır. Onun  hatası Daniel Brown tarafından da aynen tekrar edilmiştir. (s. 53)

Sünnet kelimesi yerine oryantalistler gelenek kavramını kullanmaktadırlar. Bu kavram Hristiyanlıkta kilisenin din hakkındaki kararlarını ifade etmektedir ve Hz. İsa ile bir ilgisi bulunmamaktadır. Hadis veya sünnetin de Hz. Peygamberle bir ilgisinin bulunmadığı iddiası ile oryantalistler hadis ve sünnet yerine gelenek kavramını kullanırlar.  (s. 56) İslam alimlerine göre ise sünnet genel anlamda Peygamberimizin ‘örnek alınan uygulamaları’ anlamında kullanmaktadırlar. Hz. Peygamber, “ sünnetimden yüz çeviren benden değildir.” ve “Size iki şey bırakıyorum, onlara tutunduğunuz sürece sapıtmazsınız: Allah’ın kitabı ve Peygamberin sünneti .” buyurmuştur. (Buhari, Nikah, 1; Müslim, nikah, 5; Malik, Kader, 3) ‘Hicri I. asırdan itibaren’ sünnet, Peygamberimize nispet edilerek, ‘Peygamber’in sünneti’ şeklinde kullanılmaktadır. Hz Ebu Bekir, Ömer, Ali, Abdullah b. Mesud, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ömer’den bu konuda birçok rivayet bulunmaktadır. (Malik, Feraiz, 4; Tirmizi, Feraiz, 10; Ebu Davud, Feraiz, 5, 40; Müslim, Talak, 44-Mesacid, 257; Buhari, Hac, 34, Ahkam, 43; Nesai, İftah, 13, İmamet, 50; Abdürrezzak b. Hemmam, Musannef, V/34) Bu durum, oryantalistlerin ilk dönemlerde sünnetin siyasi anlamda kullanıldığı iddiasının isabetli olmadığını da göstermektedir. Peygamberin sünneti tabiri, sahabe ve tabiin dönemlerinde de kullanılmıştır. (s. 58) Oryantalistlerden Bravmann da ‘The Spiritual Background of Early Islam’  isimli eserinde sünnet kelimesinin başlangıçtan itibaren Peygamberin sünneti anlamında kullanıldığına dikkat çekmiştir. (Bravmann, s. 123 194) Dolayısı ile oryantalistlerin Peygamber sünneti kelimesinin hicri ikinci asır sonlarında ortaya çıktığı iddiası gerçeği yansıtmamaktadır. (s. 59) Goldziher ve Schacht isnadların sonradan ortaya çıktığını ve ehli rey taraftarlarının sünnete değer vermediğini iddia eder. Halbuki Ebu Hanife, ‘insanlara öğrettiğiniz şeylerin en faziletlisi sünnettir.’ demektedir. Ayrıca Ebu Hanife’nin ‘Peygamberimiz şöyle buyurmuştur, gelen rivayet şöyledir, Resulullah’tan bir rivayet gelmiştir.’ türü sözleri de hadise verdiği öneme delalet eder. (Ebu Hanife, el Alim, s. 10, 24 25; Ebu Yusuf, İhtilaf, s. 172, 21,16,78) Yine o, içtihatlarının gerekçesinin kendisine ulaşan hadisler olduğunu da ifade etmektedir. (s. 60) Oryantalistlerin, hicri ikinci asırda sahabe ve tabiin’in görüşlerinin (mevkuf, maktu) Peygambere nispet edildiği (merfu) görüşü de gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü hicri II. asrın sonlarında yazılan birçok musannef, cami’, sünen ve müsned türü eserlerde de birçok mevkuf ve maktu hadis bulunmaktadır. Oryantalistlerin iddiası gerçek olsaydı, III. asır hadis kitaplarında mevkuf ve maktu türü rivayetlerin bulunmaması gerekirdi! Bu iddianın yanlışlığını ortaya koyan diğer bir husus, ‘reffa’ kavramıdır. Bu kavram mevkuf veya maktu rivayetleri Peygambere nispet eden ravi anlamında kullanılmaktadır. Rical kitaplarında bunların kim oldukları da tespit edilmiştir. (s. 63) Eğer oryantalistlerin iddia ettikleri gibi mevkuf hadisler merfu hale getirilseydi, III. asırda hadis kitaplarında hala neden mevkuf rivayetler bulunmaktadır?! (s. 64)

İsnat hakkındaki iddiaları ve eleştirisi

Leone Caetani’ye göre isnadlar sonradan metinlere eklenmiştir. (s. 66) Joseph Schacht’a göre isnadlar keyfi olarak oluşturulmuştur. (Scahacht, Origins, s. 163) Juynboll’a göre de isnadlar uydurulmuştur. (Juynboll, Hadis tarihinin yeniden inşası, s. 101) Schacht, İbn Şirin’in açıklaması ile isnadların uydurulmaya başlandığını iddia eder. Şirin hicri 110’da vefat etmiştir. Harald Motzki, James Robson ve Gautier Harald juynboll, Schacht’ın fitnenin başlangıç tarihi ile ilgili bu iddialarını reddederek bunun hicri 30 civarı olduğunu kabul etmişlerdir. Dolayısı ile isnad da bu tarihten itibaren başlamıştır. Oryantalistlerin genel iddiası, hemen hemen tüm isnadların uydurma olduğudur şeklindedir. Bu iddia, aynı zamanda tüm İslam toplumunu yalana göz yummakla itham etmek gibi büyük bir iftirayı da içermektedir. Halbuki Ali İmran, 78; Tevbe, 90; Mümin, 28; Müslim, Birr, 103-105- İman, 106-108; Buhari, Edep, 69- İman, 24- İlim, 38; Hanbel, IV, 183; Davud, Edep, 71 gibi daha birçok ayet ve hadisle yalan İslam’da yasaklanmıştır. Normal hayatta yalan söylenmesi yasaklanan bir dinin mensuplarının topluca, üstelik Peygamberleri hakkında yalan söylemeleri veya bu yalanlara göz yummaları ne akla uygundur ne de tarihi gerçeklerle örtüşür. Hadis rivayetinde, bir kere yalan söylediği tespit edilen ‘kezzab; yalancı’ olarak nitelendirilir. Bu durum, Müslümanların toptan yalan söylediğini değil, yalan söyleyenleri takip ve tespit ettiklerini göstermektedir. İsnadlarda zayıf veya kezzab ravilerin olması, aslında oryantalist iddiayı da yalanlamaktadır. Oryantalistler haklı olsalardı ‘tüm ravilerin sıga/güvenilir ravilerden oluşması gerekirdi. (s. 74)

Müşterek ravi: Oryantalistlere göre hadisi uyduran, senedi ortaya atan yani icad edendir. (Juynboll, Hadis ilmindeki kimi terimlerin yeniden değerlendirilmesi, s. 145) Müşterek ravi, hadisi birden çok öğrenciye aktaran ravidir. Yani bir isnad nerede dallanmaya başlarsa, müşterek ravi odur. (Juynboll, İsnad analiz metotları, s. 67,74) Oryantalistlere göre, Şa’bi, Zühri, Hişam b. Urve, A’meş, Muhammed b. İshak, Süfyan es-Sevri, Malik b. Enes, Abdullah b. Mübarek, Süfyan b. Uyeyne gibi müşterek raviler, hadis metin/sened uydurucularıdır. (s. 77, 87, 102,107)

Juynboll’a göre ‘Müslümanlar, müşterek ravi olgusunu biliyorlardı.’ (s. 78) Yine ona göre müşterek ravi ile ‘medar ve teferrüd’ kavramları aynı anlamdadır. (Juynboll, Hadis ilmindeki kimi terimlerin yeniden değerlendirilmesi, s. 141, 145, 148, 149) Schacht ve Juynboll’a göre müşterek ravi olmanın tek ölçüsü, öğrencilerinin çok olmasıdır. Bu tarih boyunca etrafında talebe toplanmış tüm alimleri sahtekar olarak nitelemek demektir. Gerçekte ise bu, o insanların söz sahibi oldukları ilimde otorite olmaları, bilgilerine müracaat edilen biri olmalarından kaynaklanmaktadır. (s. 84) Schacht ve Juynboll tarafından müşterek ravi yani uydurmacıların başı olarak nitelendirilen Şa’bi ve Zühri, gerçekte, ‘hadis uydurmalarını önlemek amacı ile’ isnad faaliyetlerini başlatan  alimlerdir. Diğer adı geçen hadis alimleri de ravileri rech ve ta’dil eden (araştırma yaparak ravilerin yalanlarını ortaya çıkaran veya sıga/güvenilirliklerini ortaya koyan) tenkit ehli hadis alimleridir. (Emin Aşıkkutlu, Hadiste rical tenkidi, s. 48, 55) Yine bu alimler tedlisi (hocasında duymadığı hadisi duymuş gibi rivayet eden raviyi) bile yalanın kardeşi kabul eden önde gelen hadis alimleridir. (Hatib el-Bağdadi, el-Kifaye, s. 393) Söz konusu alimlerden hadis uydurmakla nitelendirilen veya güvenilir olmayan yok gibidir. (İbni Hacer, Tehzib, II/304) Müşterek ravi iddiası ile oryantalistler, hadis ilmine olan güveni sarsmayı amaçlamaktadırlar ve aslında bu iddia bir kurgudan ibarettir. (s. 86)

Medar/müşterek ravi, birçok hadis hocasının hadislerini insadlarıyla bir araya getiren, toplayan ve aktaran ravidir. Oryantalist iddianın aksine bu kişiler İslami kaynaklarda, haklarında hadis uydurduğu veya güvenilir olmadıklarına dair herhangi bir bilgi bulunmayan kişilerdir. (s. 87) Hatta uydurmak değil aksine, bu tür faaliyetleri önlemek amacı ile ravi tenkiti ile tanınmış kişilerdir. (s. 88)

Dolayısı ile, tüm Müslüman alimlerin yalanda ittifak etmelerinden daha tutarlı olan, 3-5 önyargılı oryantalistin bir yalanın etrafında kenetlenmiş olmalarıdır! Bu hem aklen hem ilmen hem de tarihi gerçeklerle daha çok uyuşan bir yaklaşım olur!

Schacht ve Juynboll, aile üyeleri arasındaki isnadı da uydurma kabul eder. (s. 89) Sistematik rivayetin bulunmadığı dönemlerde sahabe çocuklarının babalarından hadis alma arzusu, aile isnadlarının oluşmasında en önemli etkenlerden biri olmuştur. (s. 91) Hicri II. asır sonrası, sistematik rivayetlere geçişle birlikte aile isnadları önemli ölçüde kesintiye uğramıştır. (Bekir Kuzudişli, Hadis rivayetlerinde aile isnadları, s. 203) Aile isnadlarının bir kısmındaki yalancı ve zayıf raviler de tespit edilmiştir. Bu durum oryantalist iddiaları da yalanlamaktadır! Çünkü, aile isnadlarının tamamı uydurulmuş olsa idi raviler içinde güvenilir olmayan hiçbir ravinin bulunmaması gerekirdi. Bu durum aile isnadlarının hemen kabul edilmediğinin de göstergesidir. (s. 91) Hadis alimlerinin kendi ailesine mensup ravileri de eleştirmeleri, her aile isnadını güvenilir kabul etmediklerinin delilidir. (Kuzudişli, s. 336, 343, 383) Oryantalistlerin aksine hadis alimleri, genellemeci bir yaklaşım sergilememişler, her isnadı tek tek araştırarak değerlendirmişlerdir. (s. 92)

Oryantalistlere göre isnadlardaki eksiklikler zamanla tamamlanmış, kesinti olan yerler düzeltilmiş, raviler de keyfi bir tutum içinde davranmışlardır. Schacht, ‘hicri III. asırda, Kütübi sitte ile isnadlar mükemmelleştirilmiştir’ derken, Juynboll’a göre ise isnadlardaki kopuklukları gidermek için uydurma raviler ortaya atılmıştır. (s. 93) Hicri II. asırda muttasıl isnadlar kadar munkatı/kesintili isnadlar da bulunmaktadır. Hatta bazı mürsel hadisler aslında muttasıldır. Mesela İbrahim en-Nehai, ‘Doğrudan İbni Mesud’dan naklettiğim zaman o, birçok tarikten gelmiştir.’ (Tirmizi, Sünen, V, 755) şeklinde açıklamada bulunmuştur. Hicri II. asırdan itibaren özellikle İmamı Şafi’nin, hadislerin sıhhatinde isnadın muttasıl olma şartını gerekli görmesinden sonra muttasıl isnadlı hadisler tercih edilmeye başlamıştır. Dolayısı ile III. asırdan itibaren isnadlarda Mürsel muttasıl oranı, muttasıl lehine değişmiştir. Bu, oryantalistlerin iddia ettiği gibi III. asırdan daha önce munkatı/kesintili senedlere sahip olan hadislerin zamanla muttasıl hale getirildiği anlamına gelmemektedir. Hatta III. asırda bile hadis eserlerinde munkatı/mürsel/mudal isnadlı rivayetler bulunmaktaydı. Oryantalistlerin iddiası doğru olsa idi, III. asırda yazılan eserlerde munkatı isnadların bulunmaması gerekirdi! M. Fuad Abdülbaki’ye göre, Hicri III. asır hadis alimlerinden İbni Mace’nin Sünen’inde yer alan 4341 hadisten 613’ü zayıf isnadlı, 99’u ise uydurma veya aşırı derecede zayıftır. Hicri II. asır hadis alimlerinden Ebu Davud’un Sünen’inde de 69 munkatı, 129 mübhem, 1000 civarında muallak ve iki de mudal rivayet bulunmaktadır. İsnadların mükemmelleştirilmesi gibi bir faaliyet olsa idi İslam alimlerinin bu eserleri övgü ile karşılanmalı, bu eksiklikler eleştirilmemeli idi. (s. 96)

İslam literatüründe yüz yıldan fazla yaşayan kişilere ‘muammerun’ denir. (s. 97) Oryantalistlere göre bu isimler isnada dahil edilmiştir ve bu kişiler hayali kişilerdir. (s. 98) Sahabeden Kufe ve Basra’da kadılık yapmış ‘Kadı’l-Mısreyn’ diye anılan Kadı Şurayh ve tabiin’in tanınmış alimlerinden Ebu Rafi Nufey b. Rafi es-Saiğ ve hadis münekkidlerinden sika ve adil olarak vasıflanan Şa’bi, Süfyan b. Uyeyne, Süleyman A’meş gibi alimler Juynboll tarafından hayali kişiler olarak adlandırılmıştır. (s. 100) Gerçekte ise Muammerun raviler tenkid dışı bırakılmamışlardır. Bunlardan bazıları için ‘münkeru’l-hadis, hadislerinin çoğu münkerdir, mürsel rivayette bulunur’ tarzı eleştiri alan muammerundan şahsiyetler bulunmaktadır. (s. 101) Juynboll tarafından müşterek ravi olmakla itham edilen ravilerden her biri ya bir veya bir kaç muammer raviden hadis rivayet etmiştir. Onun bu iddiası doğru olsa idi ve muammerun ihtiyaç gereği uydurulsa idi, sayıları sınırlı değil onlarca hatta yüzlerce olmalı idi. Ayrıca muammerun dışındaki ravilerden hadis rivayeti de bir kaç kişi ile sınırlı kalırdı ki, aslında durum tam tersidir. (s. 103)

Ravi-rical kaynaklarıyla ilgili oryantalist iddialar ve eleştirisi

Goldziher, isnadların önemli ölçüde uydurma olduğunu ileri sürer. Schact da isnadların müşterek raviler tarafından uydurulduğunu ileri sürer. Juynboll ise isnadların Müslümanlar tarafından uydurulduğunu iddia eder. (s. 107) Juynboll, ‘ismi ve baba adı aynı olan (Hafs b. Ömer gibi) ravilerden sadece biri gerçektir, diğeri sahtedir.’ iddiasında bulunur. Halbuki her toplumda önemli ve meşhur kişilerin adlarının yeni doğan çocuklara verilmesi sosyal bir gerçekliktir. “İngiltere ve Galler’de en fazla konan erkek bebek ismi Muhammed oldu. Muhammed ilk kez en popüler erkek ismi olarak Noah’ı geride bırakırken, Ulusal İstatistik Ofisi, popüler kültürün isim verme trendleri üzerinde hala büyük bir etkisi olduğunu söylüyor.” (Euronews, 06/12/2024) “Darbe girişiminin engellenmesinde büyük rol oynayan, Özel Kuvvetler Komutanlığı’nda görevli şehit Astsubay Ömer Halisdemir’in ismi, 15 Temmuz’dan sonra doğan bin 278 bebeğe verildi.” (Takvim, 1 Aralık 2016) İngiltere’de George, Almanya’da Hans, Hollanda’da Junynboll, İsrail’de Abraham gibi. Günümüzde de adı ve soyadı hatta birçok nüfus bilgileri aynı fakat şahısları ayrı olan birçok kimse bulunmaktadır. Böyle bir durumda bunlardan birinin gerçek, diğerlerini uydurma kabul etmenin isabetli olmadığı ortadadır. (s. 113) Birçok okulda adı soyadı aynı olan veya seçim listelerinde ad soyadı aynı olan birçok örneğe hayatta rastlanmaktadır! Hz. Muhammed de oğluna, ‘Dedem İbrahim Peygamberin adını veriyorum.’ diyerek İbrahim adını vermiştir. İşin en ilginç yönü ise, bu iddiayı ortaya atan  Joynboll’un babasının adının Theodorus Willem  Joynboll, dedesinin ise Theodorus Willem Johannes Joynboll olmasıdır. Kendi soyunda Joynboll torun, baba ve dede müşterek isimdir ve kendi iddiasına göre bu ikisinin uydurma olması gerekmektedir! Hadis alimleri ‘el-Müttefik ve’l-müfterik’ adlı eserler ile aynı adı taşıyan insanları tek tek incelemişlerdir. Mesela Enes b. Malik adında 10 kişi tespit edilmiş, bunlardan beşinin hadis ravisi olduğu ve her birinin farklı kişiler olduğu belirlenip, haklarında gerekli bilgiler verilmiştir. (s. 114) Hadis ilmi, isnad dolayısıyla ravi merkezli bir ilimdir. Hicri birinci asrın sonlarına doğru ravilerin ehliyeti araştırılmaya başlanmıştır. İkinci asırdan itibaren münekkit muhaddislerin (araştırmacı hadisçilerin) sayısı artmıştır. Üçüncü asırdan itibaren ise raviler üzerinde yapılan araştırmalar yazıya geçirilmiştir. Rical kaynakları diye tanınan bu eserlerde ravinin adı, ilmi yolculukları, hocaları, hastalıkları, hafıza durumu, güvenilirliği gibi birçok konuda bilgilerde bulunmaktadır. (s. 110) Hatta ravilerin sadece vefat tarihlerine özel ‘vefeyat’ adlı eserler bile yazılmıştır. ‘Tabakat’ başlığı taşıyan kitaplar da raviler  tarihi ile ilgili eserlerdir. Bu başlığı taşıyan kitaplarda raviler sahabe, tabiin, tabeu’t-tabiin şeklinde nesillere ayrılarak incelenir. Ravilerin tabakalarını bilmek suretiyle raviler arası irtibat ve hadisin mürsel, munkatı, mudal ve müdelles olup olmadığı tespit edilir. Tabakat başlığını taşıyan eserlerin en tanınmışı, İbni Sa’d’ın ‘et-Tabakatül Kübra’ isimli eseridir. (s. 111) Oryantalistlerin iddiaları doğru olsaydı üçüncü asır hadis eserlerinde isnadı kopuk, ravisi mübhem (ismi bilinmeyen) veya meçhul ravi bulunmamalı, uydurulan şahıslarla isnadlar tamamlanmalıydı. Halbuki üçüncü asır hadis kitaplarında bile munkatı, mürsel türlü rivayetler bulunmaktaydı. Dolayısı ile meçhul ravileri tespit edip haklarında hüküm veren hadis alimlerinin hadis uydurmasına göz yumduğuna iddia etmek gerçekci değildir. (s. 112)

Goldziher, hadis araştırmacılarının raviler hakkında ihtilaf ettiklerini ifade eder. Joynboll ise İbni Hacer’in ‘Tehzib’ adlı eserinde Nafi isminin diğer eserlere göre daha az geçtiğini belirtip bu kişinin hayali biri olduğunu ima eder. Dikkat edilirse bir isim fazla da geçse az da geçse oryantalistlerce eleştiriye maruz kalmaktadır! Ayrıca Juynboll da aynı ravi hakkında hem övgü hem yergi içeren değerlendirmeler olduğunu belirtip rical kitaplarının güvenilirliğini sorgular. Buna örnek olarak da Haccac b. Ertat el-Kufi’yi örnek verir. (s. 117) Gerçekte ise, raviler hakkında bilginin çeşitli olması tüm raviler için değil bir kısım ravi ile için geçerlidir. Sosyal bilimlerde aynı kişi hakkında nasıl ihtilaf edilebilmekte ise, rical kitaplarında da aynı durum söz konusudur. Her alimin aynı bilgiye sahip olması düşünülemez, dolayısıyla verilen hükümler de farklılık arz edebilmektedir. Hassas olan ‘müteşeddid’ alim ile daha az hassas olan ‘mütesahil’ alimlerin kararları aynı olamaz. Joynboll’un yanılgısı, hadis alimlerinin ravi incelemelerdeki ‘titizlik farklılıklarını’ dikkate almamasından kaynaklanmaktadır. Yine ve çoğu kez olduğu gibi bu oryantalist de bu konuda genellemeci bir iddiada bulunmuştur. İddiasına örnek verdiği Haccac b. Ertat el Kufi’nin ise hadis münekkidlerince adaletli olduğu ama zapt konusunda eleştiriye uğradığı görülmektedir. Yani iyi bir insan ama hadis ezberi konusunda zayıf birisidir. ‘Rivayetlerinde hataları var ama yalancı değildir’ türü eleştiriler de bu anlama gelmektedir. (s. 119) Bu ravinin hataları bellidir ve başka rivayetlerle telafi edilebilecek bir düzeydedir. (İbni Hacer, Tehzib, II/197) Joynboll’un örnek verdiği diğer ravi Yunus b. Habib için ise, Joynboll’un iddiasının tersine Saci dışında tüm münekkidler onu olumsuz biri olarak tespit etmişlerdir. (İbni Hacer, Tehzib, XI/438) Raviler hakkında verilen farklı kararlar, hassasiyet farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Bu ihtilaf her ilimde görülebilir. Bu durum, iddia edilenin aksine rical kitaplarının güvenilirliğini  gösterir. Zira tüm raviler hakkında aynı sonuçlara varılıp farklı görüşler bulunmasaydı, o zaman bir kasıtlı bir yaklaşımdan söz edilebilirdi. (s. 121) Juynboll, Abdullah b. Ziyad b. Sem’an örneğini vererek bu hadis uydurmacısının bir takım büyük hadis alimlerince övüldüğünü ve hadislerinin kabul edildiğini ima eder. Halbuki Hişam b. Urve, İbrahim b. Sad, Malik, Yahya b. Main, Hanbel, Davud, Ahmed b. Salih, Cüzcani, Darekutni, Ali el-Medini gibi birçok alimce bu kişi hadis uydurmacılığı ile suçlanmıştır. Sadece İbni Adi, ‘bir kaç hadisi dikkate alınabilir’ demektedir. Ama aynı yerde ‘cidden çok zayıf biri’ olduğunun da altını çizmektedir.  (s. 122) Oryantalist iddialardan biri de, birçok rical ve sikat eserlerin çok zayıf ve metruk ravilerle dolu olduğu iddiasıdır. İcli’nin ‘Kitabu’s-Sika’ adlı eserinde 2116 ravi bulunur. Bunlardan 33’ü zayıf veya metruk, 4’ü zındıktır. Bu kişilerin bu kitapta olmasının sebebi, sorulan sorulara verilen cevaplarda adlarını geçmesidir, güvenilir olduklarından değil! İbni Şahin’in ‘Sıka ravilerin tarihi’ adlı eserinde ise 1569 ravi bulunur, birkaçı zayıf veya metruktur. İbni Hibban’ın ‘es-Sıkat’ adlı eserinde birçok zayıf ve meçhul ravi bulunur. Açıklamayı da bizzat kendisi yapar ve ‘Onu, delil olan biri olarak değil, durumu bilinsin diye buraya aldım.’ der. Kısaca bu tür kişileri tanıtmak amacı ile kitabına almıştır. (s. 124) Yine Juynboll, İbni Hacer’in ‘Tehzib’ adlı eserinde, Nafi ve Şu’be isimli ravilerin Buhari, Ebu Hatim ve İbni Sad’ın  eserlerine göre daha az geçtiğini ileri sürüp bu adların hayali olduğunu ima eder. Halbuki üç eserde de her türlü zayıf, metruk, sika ravi adı geçmektedir. İbni Hacer’in eseri ise ‘sadece zayıf ravilerle’ alakalıdır. Dolayısı ile bu isimlerin daha az geçmesi normaldir. Oryantalistler ya bu eserlerin özelliklerini bilmiyor veya kafalarındaki kurguya göre hareket ediyorlar. (s. 125) Özetle, Juynboll kaynakları dikkatli incelemediği ve genellemelere gittiği için birçok konuda yanlışa düşmüştür. Von Grunebaum, “Müslümanların, herhangi bir dalda ele aldıkları biyografik eserler, sayıca çokluğu, titizlikle ele alınışı ve enteresan bilgileri toplayışı bakımından insanı hayret ve dehşete düşürmektedir.” (The Journal of Genaral Education, sayı 4, s. 25) diyerek önemli bir itirafta bulunmaktadır. Hadis ilminde sahabinin adil olduğu bir ölçü olarak kabul edilir. Bundan maksat onların günah işlemediği değil, hadis uydurmayacağıdır. (s. 127) Oryantalistler, sahabe ile fazla ilgilenmezler çünkü onların iddiasına göre hadisler sonradan gelenlerce uydurulmuş, sahabe adı sonradan isnada eklenmiştir. Oryantalist Goldziher ise sahabinin tamamını hadis uydurmakla itham eder. Halbuki bir sahabenin hadis uydurması başka, sonradan hadis uyduran birinin sahabeye hadis nispet etmesi başka bir şeydir. Nitekim James Robson, Ebu Hureyre hakkındaki oryantalistlerin iddiaların aslında, daha sonra ona haksız yere isnat edilen rivayetlere dayanabileceği ihtimalinden bahsetmektedir. (Robson, Ebu Hureyre, Encylopedia of Islam, I/129) Reşit Rıza da Ebu Hureyre’nin yalan söylediğinin iddia edilmediğini, sadece onun rivayetleri hakkında birkaç sahabenin tereddütleri olduğunu ifade eder. Ama bunlar da onun adaletini geçersiz kılacak cinsten değildir. (Rıza, Bir misyonerin Ebu Hureyre hakkındaki bazı iddiaları, s. 25) Juynboll, Ömer b. Abdülaziz döneminde yaşayan Nafi hakkında çok az bilgi olduğunu ileri sürüp onun hayali biri olduğunu iddia eder. Halbuki rical kitaplarında ravilerin geniş hayat hikayeleri yazılmaz. Kimliği, hocaları, talebeleri, hadis rivayetine olan ehliyet durumu gibi konularda bilgiler verilir ve bu durum tüm raviler için geçerlidir. (s. 131) Nafi için İbni Hacer’in ‘Tehzib’inde ikibuçuk sayfa bilgi verilmiştir. Ayrıca Juynboll, ‘Kitabu’l-Vülat’, ‘tabakat’ ve ‘Safvetu’s-safve’ adlı eserlerde Nafi adının geçmediğini ileri sürer. Halbuki Tabakat’ın Leiden baskısı ‘eksiktir’ ve eserde Medine’li ravilerden bahsetmemektedir. Daha sonra tamamlanan baskısında ise Medine’li ravi Nafi hakkında bilgi yer almaktadır. Kitabu’l-Vülat adlı eserde ise ravilerden değil, ‘sadece Mısır’da görev yapan kadılardan’ bahsetmektedir. Safve ise evliya menkıbelerinden bahseden bir kitaptır. Böyle bir kitapta Nafi’den bahsedilmesini beklemek ise cehalet göstergesidir.  (s. 133) Dokuz temel hadis kitabında (Kütübü Tis’a) güvenilirliği meşhur 181 ravinin Nafi’den rivayette bulunduğu tespit edilmiştir. Bu 181 güvenilir ravinin yalan söyleyen veya hayali bir kimseden hadis naklettiğini ileri sürmek akla aykırı bir iddiadır. (s. 134) Goldziher, Zühri’nin Emevi yöneticilerinin emriyle hadis uydurduğunu iddia eder. Halbuki hadis münekkidleri ittifakla onun sika/güvenilir bir ravi olduğunu bildirirler. Goldziher, Taberi’deki bir nakle yanlış anlam vererek Halife Muaviye’nin Kufe valisinden Ali aleyhine ve Osman lehine hadis uydurmasını istediğini ileri sürer. (s. 135) Halbuki Taberi’de geçen ifade, “Ali taraftarlarını dinleme, Osman taraftarlarını dinle” anlamındadır. Hadis alanında bir otorite olan Prof. Talat Koçyiğit de bu oryantalistin hadisle ilgili görüşlerini ele almış ve tenkid etmiştir. (Ankara Ün. İlahiyat Fak. Dergisi, 15, 1967, s. 43-55) Goldziher, Zühri’den nakledilen, “yöneticiler zorlayana dek hadisleri yazmayı doğru bulmazdık”  ifadesinden hareketle hadis uydurulduğunu ileri sürer. Bu oryantalist metnin bir kısmını nakletmiş ve arzu ettiği görüşü elde etmeyi amaçlamıştır. Halbuki Halife Hişam b. Abdülmelik, Zühri’den çocukları için hadis yazmasını istemiştir. Daha önce hadis yazılması konusunda tereddütlü olan Zühri halife çocukları için hadisleri toplayınca, “Çocuklar için yazınca, diğer Müslümanlar için de hadis yazdırmanın uygun olduğunu düşündük” demiştir. (Fesevi, el-Marife, I/355; Zehebi, Siyer, V/334) Goldziher, Zühri’nin hadis uydurmasına örnek olarak, “Üç mescid için seyahat edilir; M. Haram, M. Nebi ve Beytül makdis (Kudüs)” hadisini verir ve “bu hadise göre ‘hac’ üç mescidde de kabul olur” diye yorum yapar. (Goldziher, Muslim Studies, II/44-45) Halbuki Zühri’nin bu hadisi uydurması tarihen imkansızdır. Çünkü Kudüs’teki Kubbetu’s-sahra’nın inşasına 685 yılında başlanmıştır. Zühri o tarihte ya 12 -diğer rivayet 22- yaşlarında olmalıdır ki bu yaşlar da, halife makamındaki birinin kendinden bu derece önemli kararlar vermesi istenecek bir yaş değildir. Ayrıca Emeviler hakkında hadis uydursa idi, hemen sonra gelen Abbasiler hanedanlığı döneminde aleyhine fikirlerin olması, hakkında olumsuz kanaatlerin söylenmesi gerekirdi. Ayrıca bu hadisi, tabiin döneminden birçok kişi de rivayet etmiştir. Goldziher aşırı Emevi düşmanı ve Şii olan Yakubi’nin ‘Tarih’ini kaynak göstermektedir ki, gerek Yakubi zamanında gerek öncesinde veya sonrasında hac ibadeti ile alakalı ima edilen hiç bir aksaklık veya sorundan bahsedilmemektedir. Kısaca olay, tamamıyla bu oryantalistin kaynaklardan süzerek işine gelen bir rivayeti alıp amacına uygun kurgulamasından ibarettir ki, oryantalistlerin her zaman yaptığı da tamamıyla budur! (s. 137) Peki Zühri Kimdir? Juynboll, hadis tarihinde 120 Zühri tespit ettiğini, bunlardan hangisinin gerçek veya sahte olduğunun ayırt edilemeyeceğini iddia eder. (Juynboll, Hadis tarihinin yeniden inşası, s. 190-197) Hadis tarihinde sadece Zühri adı geçerse, bu meşhur olan ve tek olan Zühri kastedilir. Ama Zühri adı yanında diğer adlar da geçerse, o zaman bahsettiğimiz Zühri dışındaki biri kastedilmiştir. Zühri denildiğinde meşhur olan kastedildiği için, ayrıca ismi zikredilmez. Hasan b. Umare’nin Zühri’den hadis rivayet ettiğinde İbni Uyeyne’nin kulaklarını tıkadığı şeklindeki rivayeti Juynboll İbni Hacer’den aktarır. Halbuki rivayet, Zühri’nin kimliği ile alakalı değil, Hasan b. Umare’nin güvenilir olmamasıyla alakalıdır bir durumdur. (s. 139) Ayrıca Hasan b. Umare’nin hadis alimlerince hadis uyduran biri olduğu konusunda ittifak vardır. (İbni Hacer, Tehzib, II/307) Juynboll daha sonra başka bilgiler de aktarır ama bu bilgiler Zühri’nin güvenilirliği ile alakalı değil, ondan hadis aldığını söyleyen ravilerin güvenilirliği ile alakalı bilgilerdir. Yine bu oryantalist de mevcut bilgileri istediği gibi yorumlamaya çalışmış ve bu anlayış tarzı tüm oryantalistlerde en belirgin özellik haline gelmiştir. (s. 140) Her toplumda önemli kişilerin adları yeni doğan çocuklara verilir, bu sosyal bir gerçekliktir. Zaten rical kitapları yanında ‘ensab’ adı ile aynı kimliği taşıyan insanları doğru tespit etmek için özel eserler de telif edilmiştir. (s. 141) Ayrıca Juynboll, Zühri hakkında başka iddialarda bulunmakta ise de kaynak belirtmediği için değerlendirmeye gerek de duyulmamaktadır. Kaynak gösterdiklerindeki durum da zaten ortadadır!

Juynboll’a göre hadis uyduran kişilere ‘salih’ sıfatı verilip rivayetlerine meşruluk kazandırılmaktadır. Halbuki salih kelimesi zühd anlamındadır. Bir insan güvenilir, ibadetine düşkün olabilir ama rivayetlerinde de hata yapabilir. Veya zabt, ezber konusunda hata yapabilir. (s. 144) Hadis alimleri bunları birbirinden ayırabilmişlerdir. Abid/salih biri bile olsa, hadis ilminde insanlar cerh edilmekten, eleştirilmekten kurtulamamışlardır veya hadis ilmindeki hataları onların dini alandaki kimliklerinin göz ardı edilmesine engel olmamaktadır. Salih olmak ayrı, hadis ilminde ehliyet sahibi olmak ayrıdır. Hadis alimlerinin bu kelimeyi hangi anlamda kullandıkları açıktır, gizli bir anlamı yoktur. Yani Juynboll salih kavramına yanlış anlam yüklemiş ve hatalı sonuçlara varmıştır. (s. 145)

Hadis kaynaklarının güvenilirliği hakkındaki oryantalist iddialar ve eleştirisi

Schacht’a,  Joynboll’a, Goldziher’e, Caetani’ye göre hadisler II. asırda ortaya çıkmış, III. asırda metin ve senet olarak mükemmelleştirilmiştir. Hadislerin Hz. Muhammed ile bir ilgisi bulunmaktadır. (s. 149-151, 152) David Samuel Margoliouth, Hz. Peygamberin Kur’an dışında herhangi bir hüküm kaynağı bırakmadığını, sünnetin Arap örfü, hadislerinde uydurma olduğunu ileri sürmüştür. (s. 153) Goldziher’e göre hadisler, fırka ihtilaflarında kendi görüşlerinin Hz. Peygamberin otoritesinden destek bulma teşebbüsüdür. (Goldziher, Muslim Studies, II/119, 73-83) Aynı oryantalist Kütüb-i Sitte, Buhari, Müslim gibi eserlerler hakkında Müslümanların verdikleri bilgilere Batı’da güvenildiğini ancak bunun yanlış olduğunu ileri sürer. (Goldziher, Die Religion des Islam, s. 101) Tabii sormak gerekir, bu bilgiler yanlış ise bunlardan hareketle neden İslam dinine saldırmaktadır oryantalistler? Doğru ise de, yanlış ise de saldırı güdüsü ön plandadır! Halbuki Golziher bile sahabe döneminde hadis sayfalarının bulunduğunu zikretmektedir. Başta Abdullah b. Amr, Sa’d b. Ubade, Esma b. Umeys, semüre b. Cündeb, Cabir b. Abdullah gibi sahabilerin hadis sayfaları bulunmaktadır. Bunlar dışında Amr b. Hazm, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ebu Evfa, Enes b. Malik gibi sahabilerin de hadis yazdığı bilinmektedir. (s. 155) Emeviler döneminde dini literatür başlamış, Abbasiler döneminde buna tıp, matematik gibi ilim türleri de eklenmiştir. Goldziher ilk musannef yani konu esaslı eserin Buhari olduğunu iddia eder. Halbuki II. asrın başlarında başlayan konu esaslı hadis çalışmaları, ortalarına doğru yaygınlaşmıştır. (s. 156) Şube b. Haccac ve İmamı Malik gibi istisnaları bulunmakla birlikte, hadis alimleri genel olarak hicri II. asra kadar ayırım yapmadan, zayıf sahih her türlü rivayeti almaktaydılar. Tirmizi bu durumu, ‘Birçok hadis alimi ‘durumunu açıklayarak’ zayıf raviden rivayette bulunmaktaydı, dolayısı ile güvenilir ravilerin zayıflardan rivayeti seni hataya düşürmesin.’ şeklinde açıklamada bulunmakta idi. (s. 158) Bu dönemde isnadını zikretmek kaydı ile hadis eserlerinde her türlü rivayeti bir arada zikretmek geleneği hakim idi. Kütüb-i Sitte’de, diğer eserlere nispetle daha çok sahih hadis bulunduğu söylenebilir ama bu onda hiç zayıf hadisin olmadığı anlamına da gelmez. “Batıda ise senedli bilgi nakletme geleneği hem yoktur hem de imkansızdır. Bu nedenle onlar metin üzerine yoğunlaşmışlardır.” Goldziher, aynı mantığın İslami eserler üzerinde de uygulanması gerektiğini savunur ve metin tenkitinin ihmal edildiğini ileri sürer. (s. 161) Halbuki Fatıma b. Kays ile Ömer arasındaki boşanma ve mesken hakkındaki dialog (Müslim, Talak, 46), Aişe annemizin, “Allah Ömer’e rahmet etsin” diye başlayıp mezar başında ağlama ile ilgili hadisi düzeltmesi (Buhari, Cenaiz, 33; Müslim, Cenaiz, 22) ve ‘Onlar ağlıyor, o ise kabirde azap görüyor.’ demesi (Buhari aynı yer, Müslim, Cenaiz, 27), Ebu Hureyre’nin Kadın, eşek, köpek ve namaz hakkındaki rivayetini Hz. Aişe’nin düzeltip, ‘Ben önünde yatarken, Peygamber namaz kılardı.’ demesi (Buhari, Salat, 105; Müslim, Salat, 270) gibi rivayetler, İslam tarihinde metin tenkidinin yapıldığını göstermektedir. Müslümanların bir şeyi kabul etmeden önce ona şüpheyle bakma cesaretini gösteremediğini iddia eden Leona Caetani’nin  (Caetani, İslam Tarihi, I/85) aksine, İslam tarihi boyunca ortaya çıkan itikadi ve fıkhi ekollerin varlığı, İslam’da tenkit zihniyetinin varlığını ispat etmektedir. Dolayısı ile bu iddia, bir cehalet ve ön yargı ürünüdür. Bu ekollerin ortaya çıkmasının en temel sebeplerinden biri, dini kaynakları anlamadaki yöntem farklılığıdır. Nitekim ‘er-Red’ kelimesi ile başlayan eserler itikad; ‘İhtilaf’ ismini taşıyan eserler ise fıkıhtaki tenkit zihniyetini ortaya çıkaran ürünlerdir. (s. 162) Hz. Muhammed’in, “İctihadda isabet eden iki, hata eden bir sevap alır.” (Buhari, İtisam, 13, 21; Müslim, Akziye, 15)  şeklindeki yönlendirmesi de tenkit zihniyetini oluşturan en önemli etkenlerin başında yer almaktadır. (s. 162) Hadis ilminde de, bir hadisin farklı rivayetlerini karşılaştırarak en sağlam metni tespit etme gayreti anlamına gelen, ‘Muaraza’ yöntemi de ayrıca hadis ilmindeki tenkit yöntemine delil teşkil eder. Eyyüp es-Sahtiyani’nin, ‘Hadis aldığın kişinin hatasını tespit etmek için aynı hadisi diğer kişilerin rivayeti ile karşılaştır’ ve Abdullah b. Mübarek’in, ‘Hadisin doğrusunu tespit etmek istiyorsan birbiri ile karşılaştır.’ gibi yönlendirmeler ve ‘idrac’, ‘ziyadetü’s-sika’, ‘ihtisar ve takti’, ‘el-mezid fi muttasilil esanid’ gibi kavramlar hadis metinlerini karşılaştırma ile alakalı çalışmalara işaret eder. (s. 164) Ehli hadis, ilk 3 asır isnad tenkidini benimsemişlerdir. Dördüncü asırda ise Hakim en-Nisburi, ‘Marifetu’l-ulumi’l-hadis’ adlı eserinde bir bölümü, isnadı sağlam ve güvenilir ravilerden meydana geldiği halde metni problemli olduğundan sahih kabul edilmeyen hadislere ayırmıştır. (Nisaburi, Marife, s. 58) Habib el-Bağdadi de bir haberin sahih kabul edilebilmesi için akla, Kur’an’ın ayetlerine, mütevatir sünnete, icmaya, her türlü kesin delile aykırı olmaması gerektiğini ifade etmiştir. Hicri altıncı asırdan itibaren mevzu/uydurma hadislerin müstakil kitaplarda bir araya getirilmeye başlanması ile, bu tür hadisleri tespit amacıyla metin tenkidi prensipleri yazılı hale getirilmiştir. Nitekim İbni Kayyim el- Cevziyye, ‘el-Menari’l-Münif’ adlı eserinde senedi incelemeksizin bir hadisin mevzu olduğunun anlaşılabilmesinin prensiplerini tespit etmiştir. (İbni Kayyim, el-Menar, s. 50) Ehli rey ekolü ise başlangıçtan itibaren içerik tenkidi yapan bir ekoldür. Ebu Yusuf, ‘Kitap ve sünnete uygun olanı al, diğerlerini buna göre değerlendir. Çünkü Kur’an’a aykırı olan, Hz. Peygamberden rivayet edilmiş dahi olsa ondan değildir.’ demiştir. (Ebu Yusuf, er-Red, s. 24) Oryantalistlerin kendi dinlerinde gelenek esas olduğu için hadisleri de gelenek kategorisine eklemeye çalışmışlar, İncil’ler ilahi değil ise Kur’an’ı da Muhammed yazmış olmalı; İncil’e uygulanan tarihi tenkit metodu Kur’an’a da uygulanmalı diyerek, kendi içlerine düştükleri çelişkileri İslam’da da görmek istemişlerdir! Diğer bir oryantalist iddia da, uzun hadis metinlerinin daha sonra ortaya çıkarıldığı şeklindedir. Bu iddia, Batı’da İncillerin tarihlendirilmesiyle ilgili geliştirilen, ‘ uzun metin daha sonra tarihlidir, metin farkları konusunda kısa olan tercih edilir.’ prensibinin hadislere uygulama anlayışından kaynaklanmaktadır. Halbuki ‘İdrac, ziyadetu’s-sika, ihtisar, takti, el mezid fi muttasili esanid.’ gibi kavramlar, hadis metinlerinin değişime uğramasıyla ilgili terimlerdir ve hadis alimlerinin bu konudaki hassasiyetlerini ve oryantalistlerin iddialarının aksini ortaya koymaktadır. (s. 168)  Oryantalist iddiaların aksine İslam alimleri başlangıçtan itibaren hadis metinlerine ilave yapılmasını kesinlikle doğru bulmamışlardır. Mücahid, ‘hadisin metnine ilave etme’; A’meş, ‘hadis ehli, hadise vav, elif, dal gibi bir harf ilave etmektense gökten yere düşmeyi tercih ederlerdi’; Main, ‘Hadise ilave yapma’ demekte idiler. (Tirmizi, Sünen, V/746; Bağdadi, el-Kifaye, s. 212, 223,  224) Hatta bu konularda da özel çalışmalar yapılmıştır. Mesela Hattabi, ‘Islahu Galati’l-muhaddisin’ adlı eserinde bazı muhaddislerce yanlış rivayet edilen 140 kadar kelimenin doğrusunu göstermiştir. (s. 170) Goldziher gibi oryantalistler, mesela Buhari’nin 600.000 hadisten seçilmiş 4.000 hadisle ‘Camiu’s-sahih’ adlı eseri yazdığı iddiasını eleştirir. Halbuki sözü edilen rakamlar hadis metinleri değil, isnadları ile ilgilidir. Hadis alimlerinin hadis isnadını esas almaları, ‘bir metnin her isnadını farklı bir hadis  olarak değerlendirmelerini’ gerektirmiştir. Onlar sahih veya değil derken, öncelikle isnadı kastederler. Dolayısı ile ‘aynı metne sahip iki rivayet için hem sahih hem değil şeklinde iki farklı görüş’ ileri sürebilmektedirler. Bu, “bu isnadla sahih, diğer isnadla sahih değil” demektir. (s. 172) Zaten İbni Salah da, ‘İki farklı isnadla rivayet edilen tek hadis, iki hadis olarak kabul edilir’ demektedir. (Salah, Ulumül- hadis, I/261) Dolayısıyla Kütübi Sitte dönemine kadar beş veya altı nesil olduğundan, hadisin her isnadı her nesilde genişleyerek ve artarak, sadece bir metin 100 bazen 150 hadis olarak görülmeye başlanacaktır. Mesela Buhari’de 4000 hadis varsa, bu isnadları ile 400.000 veya 600.000 hadis olacaktır. Bazı hadisler farklı sahabiler tarafından rivayet edildiği için daha sahabe neslinde o tek hadis, seksen hadis olabilmektedir. Çünkü temel kıstas isnattır! (s. 173) Oryantalist iddia bu kadar gayret, emek ve yazarın çalışmalarını görmezden gelerek hadis tarihini adeta, sahte metin ve isnadlarla, sahtekar ravi ve muhaddislerin ortak yapımı bir senaryo olarak görmektedir. Tüm bunların temel nedeni de, İslami kaynaklara önyargı ile yaklaşmalarıdır ki, çoğu kez de birbirlerini yalanlayan sonuçlara ulaşmaları da ayrı bir garabet olmaktadırlar…!

Oryantalistlerin yöntemleri ve eleştirileri

Tarihi tenkit metodunu kullanan oryantalistler, kendi dini metinleri dahil tüm eserlere tarihi bir metin olarak bakarlar. Hadislerin Muhammed Peygamberle zaten ilgisi yoktur onlara göre. Amaçları da, Müslümanlar gibi hadislerin Peygamberce söylenip söylenmediğini araştırmak değil, ‘ne zaman uydurulduğunu’ tespit etmektir. Çünkü uydurma olduğu zaten baştan kabul edilmiş bir ön kabuldür! (s. 178) Abdullah b. Amr, ezberlemek amacı ile hadisleri yazmaktaydı. Bu durum Peygamberimize sorulunca, ‘Yazmaya devam et.’ buyrulur. (Müsned, II/162; Darimi, Mukaddime, 43; Ebu Davud, İlim, 3) İslam alimleri mevzu rivayetleri belirlemek amacı ile isnadda yer alan ravileri araştırdıkları gibi metni de esas almışlardır. Mesela mezhepleri öven veya yeren hadislerin uydurma olduğunu da bizzat İslam alimleri kural olarak belirlemişlerdir. Her rivayet hocası veya ravisi ile her yönüyle araştırılmış, sahih olup olmadığı ortaya konmuştur. Oryantalistler ise hadisleri zaten Hz. Peygamberle ilişkilendirmezler. Onlara göre hadisler tarihi verilerdir. Bu da onların en temel hatalarından birini oluşturmaktadır. Zira onlar teorilerine uymayan haberleri hemen uydurma olarak değerlendirip reddetmekte ama işlerine geldi mi en zayıf haberleri delil olarak kabul etmektedirler! Ayrıca birkaç örnekten genellemelere gitmekte ve işlerine gelmeyen kaynakları görmezden gelmektedirler. Bunlar onların en büyük ortak hatalarıdır. (s. 181) “Schacht kaynakları kullanmada keyfi davranır, haddinden fazla genelleme yapar ve tezindeki çelişkileri görmezden gelir.” (Muhammed Mustafa el-A’zami, İslam fıkhı ve sünnet, oryantalist Schacht’a reddiye, s. 97, 119) Hadislerin yazılımında farklı görüşlerde ileri sürülmüştür. Ehli rey’den olup hadislerin yazılmasına taraftar olanlar olduğu gibi Ehli Hadis’ten olup hadislerin yazılmasına karşı çıkanlar da olmuştur. (el-Bağdadi, Takyidül-ilm, s. 22) Bu da Goldziher’in iddiasının yanlışlığını ortaya koymaktadır. (s. 182) Schacht, kısa metinlerin önceki, detaylı bilgi verenlerin ise daha sonraki bir tarihe ait olduğunu iddia eder. (Origins, s. 156, 165, 188) Halbuki hadis kitaplarının gelişim süreci bu iddianın tam aksine olduğunu göstermektedir. Hadis ilminde hadisler zaman geçtikçe konularına göre parçalara ayrılmıştır ki, buna ‘Taktiu’l-hadis’ adı verilir. Buhari bunun en meşhur örneklerindendir. Kısaca oryantalist yazarın iddiasının aksine, uzun hadisler III. asır kitaplarında kısa haliyle yer alabilmiştir. (s. 183) Hadislere yapılan ilavelerde ayrıca takip edilmiş, ‘idrac, el-mezid, ziyade’ gibi tabirlerle hadislere ilave yapılmasına imkan tanınmamıştır. (s. 184) Oryantalistlere göre isnadda, müşterek raviden Peygambere gelen kısım uydurmadır. Onlara göre, müşterek ravinin tespiti ile uydurma hadisin ortaya atılma tarihi de bulunmuş olur. Yine onlara göre ‘uydurma şahsiyetlerle maktu hadisler merfu hale getirilmiştir.’ (Schacht, Origins, s. 172; Goldziher, Muslim studies, II/148) Müşterek ravi iddiası tarihi olarak da geçersizdir. Azımsanmayacak sayıda hadisi Hz. Peygamber’den birden fazla sahabe, ilgili sahabeden birden fazla tabiin, ondan da birden fazla ravinin rivayet ettiği görülmektedir. (s. 187) Oryantalistler kendi iddialarına delil olacak örnekleri özellikle seçmektedirlerdir ki, bu konu Batılı bilim adamlarınca da itiraf edilmektedir. (Harald Motzki, Batıda hadis çalışmaları tarihi seyri, s. 227-229) Hicri birinci asırda genelde sözlü rivayet hakim iken, II. asrın başlarından itibaren yazılı ve sistematik rivayete geçilmiştir. Schacht’ın müşterek ravi olarak nitelendirdiği İbni Şihab ez-Zühri, İbni Cüreye, İbni Uyeyne gibi birçok alimin hadis toplayıcısı olduklarının tespit edilmesi, isnadın bu kişilerde kollara ayrılmasının nedenini oluşturmaktadır. (Harald Motzki, s. 63) Bu alimler kendilerinden önceki bilgileri eserlerine toplayıp sonraki nesillere aktarma görevini yerine getirmişlerdir. Bu durum birçok ravinin kendilerinden hadis almalarına sebep olmuştur. İlk dönem hadis alimleri genellikle tek ravi ve yalnız en güvenilir olduğunu düşündükleri hadisi aktarmayı düşündüklerinden çok sayıda ravi ve kaynak zikretmeyi gerekli görmemişlerdir. (Harald Motzki, s. 156) Aynı hadisin, müdevvin (hadisi toplayan) dışında farklı isnadlarının  da bulunması bu durumu desteklemektedir. (s. 188) Mesela Zehebi, sahabeden başlayarak kendi dönemine dek her tabakadan hadis hafızlarından örnekler verdikten sonra şöyle demektedir: “Bunlar güvenilir hadis hafızlarıdır. Sahabeden, tabiin tabakasından biri tek başına bir hadis rivayet ederse onun hadisi sahihtir. Tabiinden biri tek başına hadis naklederse onun hadisi sahih garibtir. Etbeu’t-tabiinden biri tek başına rivayet ederse o hadis garib ferd hadis olur. Daha sonraki tabakalardan birinde bir ravi tek kalırsa bu hadis münker olur.” (Harald Motzki, hadis tarihlendirme metotları, s. 205) Gelenek veya hukuk ekollerinin görüşlerinin zamanla hadis olarak adlandırıldığı iddiası doğru olsa idi, hicri III. asırda mevkuf veya maktu hadislerin bulunmaması, bunların II. asırdan itibaren merfu olması gerekirdi. Halbuki hadis alimleri maktu veya mevkuf hadisleri hataen merfu olarak nakledenleri Reffa’ olarak nitelendirip eleştirmişlerdir! (s. 190) Zamanla isnadların mükemmelleştirildiği iddiası da geçersizdir. Çünkü o zaman şu an elimizde olan hadis kitaplarının hiç birinde meçhul veya müphem ravinin olmaması gerekirdi. Hepsinin güvenilir ravilerden oluşması gerekirdi. Hadis alimleri kusurlu olan isnadları, olduğu gibi, tüm eksik ve kusurları ile nakletmişler, kusurlarını örtmeye çalışmamışlardır. Ayrıca, mechul ravilerin daha çok müşterek ravi ile Hz. Peygamber arasında olduğu da tespit edilmiştir. (Bekir Kuzudişli, Hadis araştırmalarından oryantalist gelenek; Motzki, s. 30-32) Ayrıca Michael Cook’un da ifade ettiği gibi, şayet hadis ve isnadlar müşterek ravi tarafından uydurulduysa, hadis alimlerinin güvenilir ravilerden oluşan isnadlar üzerindeki ısrarları anlamsız olurdu. (H. Motzki, Hadis tarihlendirme metotları, s. 104) Halbuki hicri II. asırda mürsel hadisleri toplayan ‘el-Merasil ve el-ilel’ adlı eserler yazılmıştır! (s. 192) Juynboll neredeyse tüm hadisleri uydurma kabul eder. Ama iş Hz. Aişe’ye iftira edildiğine dair rivayetlere gelince, olayın gerçek ve sahih olduğunu ortaya koymaya çalışır. Bu da onun değerlendirmelerindeki sübjektif yaklaşıma işaret eder. Yine kendi çizdiği isnad şemasında Zühri müşterek ravi olarak adlandırılmakta yani hadis uydurucusu olduğu söylenmektedir ama olay Hz. Aişe’ye iftira olayına gelince rivayeti ondan alabilmektedir. Halbuki kendi sistemine göre bu olayı, ‘Zühri’nin uydurması’ olarak adlandırması gerekmekte idi. Amad Mez, Hamilton Gibb, Von Grunebaum gibi bazı oryantalistler de rical kitapları hakkındaki hayranlıklarını ifade etmektedirler. (s. 201) Johann Fück, ‘Hadislerin gerçek bir özü vardır. Hadislerin ilk iki yüzyılın bir icadı olduğunu iddia eden bakış açısı, Peygamberin kudretli kişiliğinin bağlıları üzerinde meydana getirdiği olağanüstü etkiyi tamamen yanlış değerlendirmektedir.’ (Fück, The Role of Traditionalism in Islam, s. 15) demektedir. Kısaca, oryantalistler, verdikleri yanlış bilgilerle hadis alimlerine duyulan güveni sarsmayı amaçlamaktadır. (s. 202)

Hadis kitaplarının değeri

“Günümüzde hadis kitapları hakkında bir takım insanlar ileri geri konuşmaktadır. Böyle konuşanların ne hadis usulünden ne hadis tarihinden ne hadis ulemasının gayretlerinden ne metotlarından ne de muazzam hadis literatüründen haberleri vardır. Özellikle oryantalistlerin başlattığı bir söylem bazıları tarafından devam ettirilmektedir. Oryantalistlerin temel amacı hadisler hakkında Müslüman zihinlere şüphe sokmaktır. Batılı oryantalistler kaynakları tanımasına rağmen onlardaki bilgileri çarpıtmaktan, işlerine geleni cımbızla çekip almaktan ve işlerine geldiği gibi bir metot uygulamaktan geri kalmamışlardır. Tabii sömürge zihniyetine malzeme taşımanın başkaca da yolu yoktur elbette! Değişen tonlarda ileri sürdükleri iddialardan biri de şudur: “Kur’an’dan sonra en sahih kitap olduğu söylenen Buhari’de bile oldukça fazla uydurma hadis vardır.” Buhari’de veya başka muteber bir hadis kitabında uydurma veya hatalı bir hadis var da Müslümanlar onu görmezlikten gelmiş midir? Yahut bir uydurma veya hata var da onu gizlemişler midir? Bu çerçevede ne kadar objektif olabilmişlerdir? Cevaba geçmeden önce şu üç hususun bilinmesi gerekir: Hadis değerlendirmesinin iki boyutu vardır. Sened ve metin tenkidi. Sened ve metin tenkidi tarihte mükemmel bir şekilde uygulanmıştır. Hem de benzeri başka milletlerde görülmeyecek biçimde. Raviler didik didik edilmiş, hepsi tek tek değerlendirilmiştir. Metinler Kur’an’la, akıl ve tarih bilgisiyle test edilmiş, hatalar ortaya konulmuştur. Bütün bunlar her şeyin bittiği anlamına gelir mi? Artık bizim yapacağımız bir şey yok mu? Asla! İlim beşikten mezara kadar devam eder. Bütün yapılanlar bir ictihaddır. Ravileri değerlendirmek de, hadisler sahih, hasen, zayıf, uydurma demek de bir ictihad işidir. Mütevatir bir haber ictihad dışıdır. Zira burada kesin bilgi vardır. Onun için mütevatir habere sahih hadis denmez. Bir anlamda mütevatir sahihin ötesindedir. Ancak sahih hadis böyle değildir. Sahih olduğu ifade edilen hadisin yüzde doksan dokuz Hz. Peygamber’e ait olduğu söylenebilir, ancak yüzde yüz olduğu söylenemez. Çünkü hadise hüküm vermek, ictihadidir ve ictihad da zann-ı galip ifade eder. Bu, aynen fıkıhçının bir mesele hakkında ictihad etmesine benzer. Fıkıhçı bütün verileri toplar, konu hakkında zann-ı galibi oluşur ve hükmünü verir. Verdiği bu hüküm sonuçta bir ictihaddır, yüzde yüzlük bir kesinliği yansıtmaz. Bununla birlikte hadisçi olsun veya fıkıhçı olsun yaptıkları ictihadın bir değeri muhakkak vardır. Kişi ya ictihad ehlidir, kendisi ictihad eder, başkasının ictihadıyla kendini bağlı hissetmez ya da ictihad ehli değildir, bu durumda bir müctehidin ictihadını taklid eder. Bunun gibi hadisçiler bir hadise sahih hükmü verdiğinde ya aksini söyleyebilecek bilgi ve birikime sahip olunmalıdır ya da bu hükmün gereği yerine getirilmelidir. Güvenilir ravilerin naklettikleri hadisler sahihdir. Ama bu mutlak değildir. Bu çerçevede bir ilkeye dikkat çekmek istiyorum. Bu ilke hadis değerlendirme işinin hem ne kadar objektif olduğunu hem de ne kadar durağan, olmuş bitmiş bir iş değil, dinamik, her zaman üretilebilen bir süreç olduğunu ortaya koyar. Bu ilke şudur: “Hadis ravilerinin güvenilir olması metnin de sahih olması anlamına gelmez.” Yani güvenilir raviler de hata edebilir. Güvenilir ravinin Kur’an’a aykırı olan veya tarihe muhalif bir hadisini düşünelim. Olur mu? Olur. Bu durumda teknik olarak hadise uydurma denemez. Zira raviler güvenilir. Hadis ravileri güvenilir diye de metin olduğu gibi kabul edilemez. Zira Kur’an’a veya tarihe, akla aykırı. Bu durumda söylenecek şey şudur: Ravileri güvenilir ama metin Kur’an’a aykırı olmakla illetlidir, hatalı, kusurludur. Güvenilir ravilerden böyle bir şey sadır olabilir mi? Pratikte oldukça nadir olsa da teorik olarak evet sadır olabilir. Güvenilir ravi demek yüzde yüz isabet eden, hata etmeyen ravi demek değildir. Hatası oldukça az olan ravi demektir. Zaten hataları çok olsa güvenilir ravi olmaktan çıkar, zayıf ravi olur. İşte bu nokta hadis ilminin ne kadar objektif olduğunu gösterir. ‘Güvenilir ravi mi, her şeyini mutlak kabul ederim’ anlayışı yoktur. Bu, hadis ilminin dinamik bir ilim olduğunu da ortaya koyar. Zira her dönemde ravileri ve onların naklettikleri hadisleri, yeniden ve sürekli değerlendirme imkanı verir. Buhari ve Müslim’de de -mevzu veya şiddetli zayıf değil fakat- zayıf hadis vardır. Ravisi cerhe uğramış veya senedi kopuk bazı zayıf hadislerin olduğunu söyleyenler olmuştur. Hatta bazı hadislerin zayıflığında ittifak bile edilmiştir. Bu da abartılacak bir şey değildir. Tam tersi bir hakkı teslim etmek ve objektiflik adına önemli bir şeydir. Müslim’in illetlerine/hatalarına dair müstakil hadis kitaplar de yazılmıştır. Buhari ve Müslim’e birlikte yöneltilen tenkitler de vardır. Bunların çoğuna cevaplar verilmiştir, ancak yine de -az da olsa- zayıf hadis vardır. Buhari’yi savunmakla meşhur olan İbn Hacer bile bazı hadislerde Buhari’nin hata ettiğini, ravileri içinde cerhe uğrayanlar olduğunu belirtmiştir. Buhari’de zayıf hadisler söz konusu olduğunda şu hususlar göz önünde bulundurulmalıdır: Müellif o konuda sahih bir hadis bulamamıştır. Bu hadislerin ravilerindeki zaaf,  rivayetlerini terki gerektirecek kadar şiddetli değildir. Bu hadisler ahkam konusunda değil, amellerin faziletleriyle ilgilidir ki, bir kısım hadisçilerin bu konuda müsamahakar davrandıkları bilinmektedir. Bu hadislerin önemli bir kısmı hüccet olarak değil, başka hadislere destek kabilinden nakledilmiştir. Müsnedlere gelince, onlarda zayıf ve mevzu hadis vardır. Mesela İbnu’l-Cevzi, -Hanbeli olmasına rağmen- Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde 15 tane uydurma hadis olduğunu belirtmiştir. Burada da altını çizerek belirtelim ki, mezhepte imamı olmasına rağmen İbnu’l-Cevzi, ilim adına objektifliği elden bırakmamış ve kendi imamını tenkid edebilmiştir. Tabii bununla birlikte İbn Hacer bu iddiayı el-Kavlu’l-müsedded fi’z-zebbi ani’l-Müsned adlı eserinde çürütmüştür. (İsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 36) Tekrarlarıyla birlikte kırk bin hadisin bulunduğu bir eserde tartışmalı on beş mevzu hadisin bulunması da abartılacak bir sayı değildir. Tam aksine müellifin ne kadar titiz ve başarılı olduğunu ortaya koyması açısından dikkat çekicidir. Kütüb-i sitte içindeki sünenlere gelince onlarda zayıf ve mevzu hadisler vardır. Zaten kütüb-i sitte’nin bazı müellifleri naklettikleri zayıf hadislere işaret etmiştir. Bununla birlikte günümüz araştırıcılarından Muhammed Şevman er-Rumli, Elbani’nin bu sünenlerde geçen ve mevzu hükmünü verdiği hadisleri bir araya getirmiştir. Buna göre Ebu Davud’da mevzu olarak bir hadis; Tirmizi’de on sekiz hadis; İbn Mace’de kırk beş hadis bulunmaktadır. Nesai’de ise -az zayıf hadis olsa da- mevzu hadis yoktur. (Ahadisu’s-süneni’l-erbati’l-mevzua bi-hükmi’l-allame Muhammed Nasıruddin el-Elbani) Elbette Elbani’nin verdiği bu hükümlerin de ictihadi olduğu belirtilmelidir. Burada zikredilenler sadece mevzu hadislerdir. Zayıf hadis ise bu sünenlerde mevzulardan çok fazladır. Kütüb-i sitte dışındaki hadis kitaplarına gelince onlarda mevzu ve zayıf hadis bunlara göre daha da fazladır. Hatta bazı hadis kitapları vardır ki, mesela Deylemi’nin Müsned’i gibi, mevzu hadisler oldukça fazladır. Bu anlamda hadis kitapları da tabakalara ayrılmıştır. İlk sırada malum olduğu üzere Buhari vardır. Müslim bile ondan sonra gelmektedir. Gerçi Müslim’i Buhari’ye üstün tutan bazı alimler varsa da çoğunluğun görüşü tersidir. Zira Müslim’in tenkide uğrayan ravisi daha fazladır. Bundan sonra diğer hadis kitapları sıralanır. Hadis kitaplarını terkip edenler de birer insandır. Hata ettikleri de olmuştur. Bize düşen onlara saygıyı muhafaza etmekle birlikte ilmin gereği olarak tenkitlerini de yapabilmektir. Dikkat edilmesi gereken bir husus vardır ki, o da aceleyle hemen aklımızla “falan hadis akla aykırıdır” şeklinde peşin hüküm vermemektir. Böyle peşin hükümlerin verildiği birçok hadis biraz araştırılınca görülecektir ki, uygun bir yorumu vardır. Dolayısıyla hadis alimlerinin hadis hakkında ne dediklerini görmeden hadisleri reddetmeye kalkışmak ve bu noktada sırf aklımıza dayanmak bizi yanlışlara sürükleyebilecektir.” Prof. Dr. Yavuz Köktaş

Te’vilu Muhtelifu’l-Hadis

Metni sorunlu gözüken bir hadis ile karşılaştığımızda önce şu soruları sormamız gerekir: Hadisin kaynağı nedir? Sahih kaynaklarda geçiyor mu? Geçiyor ama zannımızca manası sorunlu gözüküyor ise, o hadisi hemen reddetmek yerine İslam alimleri hadisi nasıl yorumlamış, ona bakmak gerekir. Çünkü bizden daha fazla hadislere ulaşabilen muhaddisler çelişkili gözüken hadislerin akli ve İslami sınırlar içinde olduğunu çoğu kez ispat etmişlerdir. Mesela, ayakta su içmek konusu gibi. Anlamı sorunlu gözüken bazı hadislerin doğruluğunu da bilim zamanla ispat etmiştir: Sinek, sidik, tükürük hadisleri gibi. (Detay için, ‘Ateistlere cevap’, ‘Turan Dursun’a cevaplar’ ve ‘İlhan Arsel’e cevaplar’ adlı yazılarımıza bakılabilir) Ehl-i Sünnet çizgisine sahip alimler, hadislerin uydurma, zayıf, sahihlerini birbirinden ayırmış, bu konuda birçok eserler ortaya koymuşlardır. Sorun, bizim o eserlerden haberimizin olmamasıdır! Bizler hadis alimi değiliz; hadislerden hüküm çıkarmak bizim uzmanlık alanımız değildir. Aynı konudaki tüm naslar toplanıp uzman görüşlerine başvurmadan istinbat çabası içine girmek bizleri hataya sürükler. Bazı sahih hadis kaynaklarında gerçekten sorunlu hadisler vardır ama onlar da çok ama çok azdır! Onları açıklamayı aklımıza değil, uzmanlara bırakmalıyız! İşte uzmanlık gerektiren bir alan muhtelifu’l-kadis ilmidir.

Muhtelifu’l-Hadis

Birbiri ile çelişir ‘gözüken’ hadislerin gerçek mahiyetlerini açıklayan (Nevevi, et-Takrib ve’t-Teysir liMa‘rifeti Süneni’l-Beşiri’n-Nezir, s. 90; DİA, Muhtelifu’l-hadis maddesi) bilim dalıdır. Ama ne yazık ki, tıpkı mevzu/uydurma hadis çalışmaları gibi, bu alandaki birçok eserden ve çalışmadan günümüz Müslümanları pek haberdar değildir. Bu da doğal olarak, sorun gibi görünen hadislere muhatap olan Müslümanların hadislere olan güvenini sarsmaktadır. Bu özet çalışma ile bu ilim dalını tanıtmayı, benzer rivayetlerle karşılaşınca kıyas ile çelişkili durum olamayacağı mantığına ulaşılmasını veya en azından bir cevap olduğunun bilinmesini amaçlamaktayız. Örnekler üzerinden gidelim.

“Birinizin ayakkabısının tasması koptuğu zaman, tek ayakkabı ile yürümesin.” (Buhari, Hanbel, Tirmizi) Hz. Aişe’den rivayet edilmiştir ki: “Bazen Rasulullah ayakkabısının tasması kopardı da onu tamir ettirene kadar tek ayakkabı ile yürürdü.” (Tirmizi) Bir kimsenin ayakkabısının tasması kopunca ya ayakkabıyı atar ya da onu tamirciye götürene kadar tek ayakkabı ile yürür. Yani ortada bir çelişki yoktur.

“Rasulullah ayakta bevletmedi.” (Hanbel) Huzeyfe’den gelen rivayette ise “Rasulullah’ın ayakta bevlettiği” (Buhari, Hanbel) rivayet edilir. Rasulullah normal zamanlarda asla ayakta bevl etmemiştir. Fakat çamur veya pislik sebebiyle oturmanın mümkün olmadığı yerlerde istisnai bir durum olarak ayakta bevletmiştir.            

“Ben şüphe etmeye babam a) İbrahim’den daha layığım.” (Buhari, Hanbel) Bu İbrahim’ın şahsına hakaret değil midir? Bakara 260. ayet inip, Müslümanlar: “İbrahim (as) şüpheye düştü ama bizim Peygamberimiz düşmedi.” demeleri üzerine Rasulullah da tevazu ile İbrahim’i kendinde üstün tutarak yukarıdaki sözü söylemiş, yani “Ben ondan daha aşağı derecede olduğum halde şüpheye düşmedim, o nasıl şüphe eder?!” demek istemiştir.

Yüzüncü yıldan bahsederken, “Muhakkak ki o gün yeryüzünde nefes alan hiç bir insan kalmayacaktır.” (Hanbel) Halbuki hâlâ insanlar yaşamaktadır. Rasulullah “Yeryüzünde o gün sizden hayatta kimse kalmayacak.” demiştir. Ravi “Sizden” kelimesini düşürmüştür. Benzeri durum “Uğursuzluk üç şeydedir, at, ev, kadın.”  hadisinde de olmuştur. Ravi Ebu Hureyre: “cahiliye -İslam öncesi- döneminde uğursuzluk 3 şeydedir.” şeklindeki rivayetin baş tarafını duymamış, sonradan sohbete iştirak etmiş, o da sanki İslam’ın görüşü imiş gibi bu hadisi rivayet etmiş, Hz. Aişe ise konuya sonradan açıklık getirmiştir.  

“Güneş ve ay kıyamet günü dürülüp sarılarak ateşe atılmış iki öküzdürler.” (Buhari) Güneş ve ayın günahı ne? “Şüphe yok ki siz de, Allah’ı bırakıp taptıklarınız da cehennem odunusunuz, siz, oraya gireceksiniz.” (Enbiya, 98) Tarihte ‘şemsi’ler, astroteologlar; günümüzde ezidiler, Japonya’da şintoistler ve Uzak Doğu öğretilerinde hâlâ devam eden güneş, aya tapınanlara kıyamet günü en büyük azap, onların taptıkları ile beraber cehenneme atılmaları olacaktır. Kısaca İbrahim 33. ayetinde belirttiği gibi, Allah’ın emirlerini yerine getiren ay, güneş yine cehenneme bir görevli olarak girecek, azap gören değil, azap vasıtaları olacaklardır. Hadiste de öküz kelimesi özellikle bu anlamda kullanılmıştır ki, tarihte Yahudi, günümüzde Hindular hâlâ ineklere tapmaktadırlar.

Rasulullah “Asla hiç bir Peygamber Allah’ı inkar etmemiştir.” derken, Buhari ve Hanbel’den rivayet edilen hadiste: “Küçük yaşta iken iki meleğin kendisine gelip kalbinden bir kan pıhtısı çıkardıktan sonra kalbini yıkadıklarını ve yerine koydukları.” rivayet edilir. Burada bir tenakuz, ihtilaf yok mudur? Rasulullah Hanif dini üzere idi. Asla putlara tapmamış ve daima tek yaratıcıya inanmıştır. Ama tabii ki İslam dini gelene dek imanın ‘detayları’ hakkında bilgi sahibi değildi: “Sen kitap nedir, iman nedir bilmiyordun.” (Şura, 52) İkinci hadis Rasulullah’ın Peygamberliğe hazırlık aşamasında olan bir olaydan bahsetmektedir, yoksa olayın Allah’a iman konusuyla bir alakası yoktur. (Ebu Şühbe, Difaun ani’s-Sunne, II/115)

“Ümmetim yağmura benzer başı mı hayırlıdır, sonu mu belli olmaz.” (Tirmizi) buyurulurken diğer bir hadiste ise, “Ümmetimin hayırlısı benim Peygamber gönderildiğim asırdır.” (Hanbel) buyurulmaktadır. İkinci hadis doğrudur, esastır. Birinci hadis ise sonradan gelenlere iltifat, taltif için söylenmiş bir sözdür. Ashaba yakın olduklarını ifade eder. Tıpkı bir sahabe (Tihame) hakkında: “O bal tulumuna benzer, sonu mu, başı mı iyidir, bilinmez.” (Hanbel) hadisi gibi.

“Beni, Yunus (as)’dan üstün tutmayın. Peygamberler arasında üstünlük tercihi yapmayın.” (Buhari, Hanbel) , denirken diğer hadiste: “Ben kendisi için yer yarılıp parçalanacak (kabirden çıkacak olan) ilk kimseyim -övünmüyorum- ” (Hanbel) dediği rivayet edilir. Birinci hadis esastır. Bu konuda ayette vardır: “O’nun elçileri arasında hiç birini (diğerinden) ayırt etmeyiz.” (Bakara, 285) İkinci hadis -zaten övünmüyorum- diyerek de işaret edildiği gibi, gerçekleşecek bir olay ifade edilmektedir; Kıyamet günü ilk dirilecek olan Rasulullah’dır. Bu bir vakıa, realitedir ve olacak olan bir şeyin ifadesi de kibir değildir.

“Kalbinde hardal tanesi kibir olan cennete giremez.” (Buhari, Hanbel) buyurulurken, ” Zina etse de, hırsızlık etse de ‘Lailahe illellah’ diyen cennete girer.” (Buhari, Hanbel, Müslim) buyurulmuştur, tenakuz değil midir? Hadislerin çeşitleri vardır, kimi tenzih (sakındırma), kimi teşvik (yönlendirme) hadisleridir. Mesela Rasulullah (sav) “Cemaatle namaz kılmayanın evini yakasım gelir.” veya “Kim ki 4. kez sarhoş yakalanır, onu öldürün.” buyurur ama her ikisi de olunca ne ev yakma ve ne de öldürme emri vermiştir. Hiçbir müctehidde bu yönde bir fetva vermemiştir! Amaç insanları sakındırmaktır! İslam’ın o işe ne kadar olumsuz baktığını göstermektir. Birinci hadiste bu mihval üzerine değerlendirilmelidir. “Kibir kötüdür, sakınılmalıdır, cennete girmek isteyen kibre yaklaşılmamalıdır.” anlamındadır. İkinci hadis ise asıl olandır, bi-iznillah!

“Benim minberim cennet kapılarında bir kapı üzerindedir.” (Lisanu’l Arab, 9-381, Hanbel) ve “Benim kabrim ile minberim arası cennet bahçelerinden bir bahçedir.” (Buhari, Hanbel) buyurulur. Halbuki birçok ayet ve hadis cennetin bu dünyada olmadığını ifade eder. (Necm,114-115; Ali İmran, 133, Buhari, VIII/I, Hanbel, I/422) Hz. Resul zikir halkalarını, ayrıca hasta ziyaretini de cennet bahçesi veya yoluna benzetmiştir. (Hanbel) Yani, ‘o amel, oralardaki ilim, o yerler -de yapılan ibadetler- cennete götürecek, cennete vesile olacak’ anlamında ifade edilen teşvik sözleridir bu tür hadisler. Zaten birinci hadiste kapı anlamındaki ‘Et-tur’a’  kelimesi ‘kanal ağzı’ anlamına gelir. Yani, ‘benim minberim -den alınan bilgiler- cennete açılan bir kapıdır’ anlamındadır. Bu hadisler teşvik hadisleridir.

Rasulullah (sav): “Her doğan İslam fıtratı üzerine doğar. Sonra ana-babası onu Yahudi, Hristiyan yapar.” (Buhari, Hanbel) buyururken sonra, “Şaki -Cehennemlik- annesinin karnında da şaki’dir. Said (cennetlik) anasının karnında cennetliktir.” (Buhari) buyururlar. Bu, birçok ayet ve hadise karşıt anlamlar içeren ifadelerdir. Birinci hadis esastır, her insan İslam fıtratı üzerine doğar! İkinci hadis ise levhi mahfuzdan bahsetmekte, insanların cennetlik veya cehennemlik olduklarını Allah’ın ezelden bildiği ifade edilmektedir. Yani ikinci hadiste anlatılan kaderle alakalı bir konudur. Allah her şeyi önceden bilir ki, bu konu  ‘Kader’ adlı  yazımızda ele alınmıştır.

Bir hadisinde Peygamberimizin kabir ehli ile konuştuğu ifade edilir. (Buhari, Hanbel) Halbuki Allah “Sen kabirde olanlara sesini duyuramazsın, sen ölülere sesini duyuramazsın.” (Fatır, 22; Rum, 52) buyurmaktadır. Ayetlerdeki ölülerden kasıt yaşayan ölülerdir, İslam’a kulaklarını tıkamış, duymaz, hak/hakikat cahilleridir! Yani ‘ölü gibi gerçeğe karşı duyarsız, önyargılılara mesajı iletemezsin’ denmektedir. Bu konuda ‘Kur’an’da teşbih’ başlıklı yazımıza da bakılabilir.                   

Efendimiz, “Senden benim ve akrabalarımın zenginliğini isterim.” (Hanbel) buyururken diğer hadisinde, “Allah’ım beni ‘miskin’ yaşat.” (İbni Mace, Tirmizi) buyurmaktadır. Bu zıt değil midir? Miskin kelimesi ‘sukun’ kelimesinden türemiştir. Arapçada bir kişi yumuşak huylu olduğu, tevazu gösterdiği zaman ‘temeskene’r-raculü’:  Adam miskinleşti denilir. Ayrıca İslam fakirliği teşvik etmez, aksine birçok ibadet için zengin olunmalıdır: Zekat, hac, kurban gibi. Ama zengin de olunsa tevazu/alçak gönüllülüğü teşvik eder. Yani ikinci hadisteki miskin, ‘sadece Allah’a muhtaç olan, alçak gönüllü kimse’ anlamındadır.

“Zina eden, zina ederken mü’min değildir, hırsız da hırsızlık ederken mü’min değildir.” (Buhari) Başka bir hadiste, ” Zina etse de, hırsızlık etse de ‘Lailahe illellah’ diyen cennete girer.” (Buhari, Hanbel) buyurulur. Birinci hadisten kasıt; ‘Bu kişilerin imanı o işi yaparken ‘kamil iman’ değildir.’ anlamındadır. ‘Zina “ederken” müminlik sıfatı kalkar, imanı mükemmellikten uzaklaşır, ta ki tövbe edene dek’ denmek istenmektedir. Bu hadis de tenzih hadislerindendir. Mesela “Komşusu aç iken tok yatan iman etmiş olmaz.” (Buhari, Müslim, Tirmizi)  hadisi gibi. İkinci hadis ise asıldır.

Rasulullah (sav): Deri dibağatlandımı (işlendimi) temiz olur.” derken başka bir hadiste de ölü bir koyunu görünce: “Derisinden faydalansa idiniz ya!” (Buhari, Hanbel) buyurur. Ama başka bir hadisinde ise, “Ölü hayvanın ne derisinden ne sinirinden faydalanın.” (Hanbel) buyurduğu rivayet edilir. Son hadiste geçen ‘El-ihab’ kelimesi, ‘dibağatlanmamış deri’ için söz konusudur. Dibağatlanınca bu durum ondan kalkar. Yani “Dibağatlanmamış deriyi dibağatlanıncaya dek kullanmayın.” denmektedir. Nitekim “Ne de sinirinden” sözü de bunu açıklar. Çünkü sinir dibağat kabul etmez. Başka hadiste bu konuya açıklık getirir: Rasulullah (sav) Meymune annemizin azadlı cariyesine ait bir hayvan ölüsüne rastlayınca: “Onun derisini alsalar ve dibağatlayıp kullansalardı ya!” buyurmuştur. (Hanbel) Görüldüğü gibi ayet ve hadislerde asıl olan o nasların amaç, ruhunu kavrayabilmektir. Bu da tek bir ayet veya hadisle mümkün olmayabilir.

Bir hadiste: “Kıyamet günü Allah’ın görülebileceği.” (Buhari, Hanbel) bildirilir. Halbuki A’raf, 143. ve En’am, 103. ayetler Allah’ın görülemeyeceğini bizlere bildirir. Ayetler ‘dünyada’ Allah’ın görülemeyeceğini anlatırken hadis ise kıyamet gününden bahsetmektedir. Allah’ın mümin kullarına ilahi hediyesi anlatılmaktadır. Kıyamet, 22-23. ayetler de hadisi doğrulamaktadır: “O gün bir kısım yüzler rablerine bakarak mutlulukla parıldayacak.”

Hz. Muhammed cünüp iken uyumak istediğinde namaz abdesti gibi abdest alırdı. (Buhari, Hanbel) şeklinde bir rivayet varken başka bir rivayette: “Suya el sürmeden cünüp olarak uyuduğu.” (Hanbel) rivayet edilir. Bu ikisi de caizdir. Belki de toprak ile teyemmüm almıştır bu husus belirtilmemiştir ama efdal olan abdest alıp uyumaktır. Namaz vakti geçirmemek ise farzdır, bu zaten söz konusu bile değildir! Hz. Muhammed (sav) her zaman en efdal olanı yapardı ama ruhsat, izin olduğunu göstermek için bazen istisnai bu tür uygulamalar da yapar, bu ruhsatı ümmetine örnek olarak gösterirdi.

Maymunların zina ettiğinden dolayı bir maymunu recmettiğini rivayet edilir. (Buhari) Recm Yahudilerde var. Maymunlar Yahudi mi? Bu hadis değil, Amr b. Meymun’dan gelen bir haberdir. Bu sahabe bir maymunu taşlayan maymunları görünce Yahudilerin recm cezası ile ilişkilendirip olayı aktarmıştır. Tıpkı ‘Uc b. Unuk’ adlı kişinin boyu ve eni ile ilgili aşırı mübalağalı haberler gibi. Bu da ne hadis ne sahabiden gelen bir rivayettir. Ehli kitabın rivayet ettiği eski bir haberdir, yani uydurmadır. (İbn Kayyim el-Cevziyye, el-Menârü’l-münif, s. 77; Ali el-Kari, el-Esrarü’l-merfua, s. 447-448) Yani sahabe, bir alimin sözü veya bazen de uydurma hadisler Efendimizin hadisleri diye zannedilse de, gerçek durumu İslam alimleri ortaya çıkarmış ve eserlerine açıklamıştır!

Keler (kertenkele cinsi bir hayvan) hakkında Hz. Muhammed (sav): “Onu ne yerim ne yenmesini yasaklarım. Onu ne helal kılarım ne haram.” (Buhari, Hanbel) buyururken birçok sahabe keler yemiştir. İlk ravi hadisin birinci bölümünü rivayet ettikten sonra, kendisi şahsi görüşünü eklemiş, “Ne helal haram kılarım.” mealindeki söz sonradan hadise eklenmiştir. Yani ravi Peygamberimizin sözünden bu anlamı çıkarmıştır. Daha sonraki zamanlarda ise raviler bu eklemeyi de hadisin aslından zannedip rivayet etmişlerdir. Başka bir hadis ise olayı açıklamaktadır. Efendimiz keler yiyenleri görünce, “Yiyiniz, şüphesiz o helaldir, onu yemenizde bir mahsur yoktur. Lakin o benim kavmimin yiyeceği değildir.” (Buhari) buyurmuşlardır.

Bir hadisinde Peygamberimiz, “Ben eğlence ve şakadan değilim; eğlence ve şaka da benden.” (Tac, II/346) buyururken, başka hadislerde şaka yaptığı, eğlenenleri izlediği (Buhari), Hz. Aişe ile yarıştığı (Hanbel) rivayet edilir. Hz. Muhammed Müslüman vakarına aykırı olmadan eğlenmiş, gülmüş, şaka yapmıştır. Yoksa boş, batıl, yalan, gıybet vb. şeylerden uzak durmuştur. Peygamberimiz diğer bir hadisinde, “Nikahı ilan ediniz! Ve nikahta def çalınız.” (Buhari) buyurmuştur.

“Vücudunu dağlattıran da, okuyup üfleten de Allah’a tevekkül etmemiştir.” (Hanbel) hadisi, “hacamat ve ateş dağlamasını tedavi olarak öneren” (Buhari, Müslim) hadis ile ihtilaflı değil midir? Cahiliye Araplarında şöyle bir adet vardı: Hastalığa yakalanmamak, hasta olmamak için sağlam birisini dağlanırdı. Onlar çocuklarını ve gençlerini kendilerinde hastalık olmadığı halde dağlardı. Onlar bu dağlamanın, çocukların sıhhatini koruyacağına ve hastalıkları onlardan uzaklaştıracağına inanırlardı. Aynı durumu develer için de yaparlardı. Halbuki dağlanmakla hastalıklardan korunacağını zannetmek İslam’a aykırı bir görüştür. İkinci hadis ise tedavi amaçlı (mesela kanın durması için) dağlanmadan bahseder ki, bu caizdir.

Bir hadisinde Rasulullah ayakta su içmeyi yasaklarken (Hanbel), İbn’ü-l Ömer’den gelen bir rivayette (Buhari) ise O’nun “Ayakta su içtiği” rivayet edilmektedir. Araplar birisine: “Bizim işimizi görmek için kalk.” dediklerinde o kişinin kalkmasını değil, yürüyerek veya koşarak işlerini görmesini isterler. İlk hadisteki ayakta durmaktan maksat ‘yürümek’ anlamındadır. Yürüyerek yiyip içmek yasaktır. Çünkü boğazına tıkanma, göğsüne su kaçma ihtimali mevcuttur. İkinci hadiste belirtildiği şekilde yani ayakta, ama yürümeden, su içmek ise caizdir. Ama Efendimiz sağlık açısından uygun görmediği için ve alışkanlık haline getirilmesini istemediği için özellikle ayakta su içmeyi ümmetine tavsiye etmemiştir. Yani asıl olan ayakta su içmemektir ama zorunlu hallerde veya zemzem içerken (Buhari, Hac 76, Eşribe 76; Müslim, Eşribe 117-119) ayakta içilebilir. (Kaynaklar:  İbn Kuteybe; Te’vilu muhtelifi’l hadis; Muhammed Ebu Şehbe, Difaun ani’s-sunne)

 

  Prof Ahmet Yücel, Oryantalist hadis anlayışı ve eleştirisi